Εpics – I

Sorry, this entry is only available in Ελληνικά.

Από τον Νικήτα Κίσσονα

(ΠΡΟΣΟΧΗ: μέσος χρόνος ανάγνωσης του κάτωθι κειμένου ~1ώρα & 30λεπτά!)

Σε αυτό το κείμενο θα ασχοληθούμε με το, κατά το www.progarchives.com, καλύτερο δίσκο της progressive rock σκηνής, το Close To The Edge (CTTE) των Yes και πιο συγκεκριμένα με το ομώνυμο κομμάτι. Θεωρείται ένα από τα καλύτερα κομμάτια αυτής της σκηνής, ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα και ομορφότερα. Επίσης, διεκδικεί την πρώτη θέση στην κατηγορία epics μαζί με το “Supper’s Ready” των Genesis. Όπως είχαμε αναφέρει στο πρώτο κείμενο (εδώ), όταν αναφερόμαστε σε epic κομμάτια εννοούμε κομμάτια μεγάλα σε διάρκεια τα οποία χρησιμοποιούν εκτενείς φόρμες, συνήθως δανεισμένες από την κλασσική μουσική, για να δομήσουν το υλικό τους. Το υλικό αυτό μπορεί να είναι κατά βάση μια συλλογή μικρών αυτόνομων κομματιών τοποθετημένα και «συγκολλημένα» με τέτοιον τρόπο που το τελικό αποτέλεσμα να μοιάζει μια συνεχή ροή μουσικής περνώντας από διάφορες φάσεις (παράδειγμα το “Supper’s Ready”), όπου συνήθως στο τέλος έχουμε μια επανεμφάνιση κάποιου αρχικού μέρους ώστε να δοθεί η ιδέα της ολοκλήρωσης (ΑΒΓΔΕΑ) ή να είναι ένα πιο συμπαγές έργο με συνεχείς αναφορές και μια προδιαγεγραμμένη πορεία ώστε να είναι δύσκολη η απομόνωση ενός μόνο μέρους του (παράδειγμα το CTTE) και συνήθως ο ακροατής μένει με την αίσθηση ενός αυτόνομου έργου. Ασφαλώς η δεύτερη περίπτωση μοιάζει πιο περίτεχνη και πιο ενδιαφέρουσα και σε πολλές περιπτώσεις όντως είναι. Τα epics της πρώτης κατηγορίας είναι εύκολο να αποδομηθούν και να προκύψει η φόρμα τους (χωρίς βέβαια αυτό να μειώνει την αξία τους), ενώ για αυτά της δεύτερης χρειάζεται μια πιο δυνατή προσπάθεια. Για αυτό το λόγο σε αυτό το κείμενο θα αποδομήσουμε το CTTE και μάλιστα θα χρησιμοποιήσουμε ένα έργο κλασσικής μουσικής ως σημείο αναφοράς. Για την ακρίβεια, θα χρησιμοποιήσουμε μία φόρμα κλασσικής μουσικής και τέσσερα κομμάτια διαφορετικών συνθετών και εποχών. 

Σονάτα και Συμφωνία

Σονάτα. Στην κλασσική μουσική ο όρος αυτός χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει σχετικά γρήγορα ορχηστρικά κομμάτια για ένα ή λίγα όργανα που ακολουθούν τη δομή ΑΑΒΑ καθώς και κύκλους 3 ή 4 ορχηστρικών κομματιών, όπου το πρώτο ακολουθεί την παραπάνω δομή, το δεύτερο είναι αργό και λυρικό, το τρίτο χορευτικό και εύθυμο (αν παραλείπεται κάποιο μέρος) και το τέταρτο δυνατό και πολύ γρήγορο. Η συμφωνία και η σονάτα είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα με μόνη διαφορά το ότι η συμφωνία είναι για ορχήστρα, ενώ η σονάτα για ένα ή λίγα όργανα. Ας μιλήσουμε όμως λίγο παραπάνω για αυτά τα στοιχεία.

Η φόρμα (δομή) ΑΑΒΑ μας είναι γνώριμη. Έχουμε ξαναμιλήσει για αυτήν στο πρώτο άρθρο. Μπορούμε να πούμε πως τους τελευταίους αιώνες ήταν από τις αγαπημένες φόρμες σύνθεσης ορχηστρικής μουσικής καθώς και τραγουδιών, μέχρι και το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Στην κλασσική περίοδο (περίπου 1750-1825) μονοπώλησε τις συνθέσεις ορχηστρικών κομματιών. Το μέρος Α όριζε το βασικό θέμα (ή θέματα) του έργου ακολουθούμενο από την επανάληψή του (ή τους), το μέρος Β περιέγραφε την ανάπτυξη και επεξεργασία του θέματος-ων σε ένα καρουζέλ μετατροπών (αλλαγές τονικότητας) και παραλλαγών των μοτίβων πριν την τελική επανεμφάνιση του θέματος-ων (μέρος Α) για τελευταία φορά πριν κλείσει το έργο. Σχετικά απλή αλλά περιεκτική ιδέα μιας και μέσα σε μια τέτοια φόρμα ο συνθέτης μπορεί να επιδείξει τις συνθετικές του ικανότητες τόσο σε μελωδικό όσο και σε τεχνικό επίπεδο. Φυσικά, αυτό ισχύει για τα πάντα στην τέχνη και αποτελεί μόνο έναν μπούσουλα φόρμας. Ως εκ τούτου το κάθε έργο ενδέχεται να παραλλάσσει αυτή τη φόρμα κατά το δοκούν του συνθέτη. Όπως επίσης, πολλοί συνθέτες πρόσθεταν μια εισαγωγή (intro) ή/και έναν επίλογο (outro, coda). Αυτή ήταν η φόρμα σονάτα.

Η σονάτα όμως ήταν ένα σύνολο κομματιών (σουίτα) που έπαιρνε το όνομα της επειδή το πρώτο από αυτά ακολουθούσε την παραπάνω φόρμα. Το δεύτερο ήταν λυρικό και αργό, σαν ένα τραγούδι. Εδώ η απλότητα και η δύναμη της μελωδίας υπερτερούν. Το τρίτο είναι σαν ένα διάλειμμα με χορευτική μουσική σε απλή φόρμα ΑΒΑ και συνήθως σε ρυθμό ¾. Το τέταρτο ήταν το θριαμβευτικό φινάλε. Δυνατό, γρήγορο και έντονο ώστε να καταφέρει να δώσει την τελική κάθαρση και ένα εμφανές τέλος σε όλη αυτή την περιπέτεια. Η φόρμα εδώ ποικίλει και η επιλογή ήταν συνήθως ελεύθερη. Ασφαλώς υπάρχει ολόκληρη φιλοσοφία πίσω από αυτή την δομή των τεσσάρων κομματιών την οποία, είμαι σίγουρος, ένας μουσικολόγος θα χαρεί να αναλύσει μιας και είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρουσα. Οι συνθέτες που θεμελίωσαν αυτή τη φόρμα ήταν με την σειρά ο Haydn, o Mozart και ο Beethoven ο οποίος την «έσπασε» κιόλας ανοίγοντας τον δρόμο προς την επόμενη εποχή της μουσικής, τον ρομαντισμό. Το πιο διαδεδομένο και πλήρες παράδειγμα Συμφωνίας είναι αδιαμφισβήτητα η 5^η Συμφωνία του Beethoven. Εμείς όμως, για το παράδειγμα μας θα «φτιάξουμε» μια Συμφωνία παίρνοντας ένα χαρακτηριστικό μέρος από 4 διαφορετικές Συμφωνίες. Οι λόγοι είναι τέσσερις: η ποικιλία ήχων, η κάλυψη πολλών εποχών και συνθετών, η αντιπροσωπευτικότητα των παραδειγμάτων αλλά και ένας prog λόγος που θα φυλάξω για το τέλος!

Ως παράδειγμα πρώτου μέρους επιλέγω το πρώτο μέρος-Molto allegro της Συμφωνίας αριθμός 40 του Mozart. Παραθέτω τη δομή αυτού του μέρους θυμίζοντας πως εδώ έχουμε τη φόρμα ΑΑΒΑ όπου το Α εδώ είναι διθεματικό.

Ως παράδειγμα δεύτερου μέρους επιλέγω το δεύτερο μέρος-Largo της Συμφωνίας αριθμός 9 του Dvořák («Συμφωνία του νέου κόσμου»). Όπως σε όλα τα έργα μεγάλης διάρκειας έτσι και εδώ υπάρχει μια καθαρή δομή αλλά η λυρικότητα του έργου είναι αυτή που μένει τελικά.

Ως παράδειγμα τρίτου μέρους επιλέγω το δεύτερο μέρος-Scherzo molto vivace της Συμφωνίας αριθμός 9 του Beethoven. Ανάποδος όπως πάντα, ένα μέρος που παραδοσιακά έμπαινε τρίτο, ο Beethoven το έβαλε δεύτερο. Ασφαλώς εδώ η χορευτική και εύθυμη διάθεση που προανέφερα επισκιάζεται από την ένταση του πόνου αυτού του ισχυρού συνθέτη. Προτείνεται η ένταση των ηχείων να ρυθμιστεί στο maximum!

Τέλος, ως παράδειγμα τέταρτου μέρους επιλέγω το τέταρτο μέρος-Allegro energico e passionato της Συμφωνίας αριθμός 4 του Brahms. 

Η δομή των 3 τελευταίων μερών δεν αναφέρεται, γιατί δε θα μας χρησιμεύσει σε αυτό το κείμενο. Ένας επιπλέον λόγος είναι πως το πρώτο μέρος είναι το μόνο μέρος όπου η φόρμα σονάτα τηρείται αυστηρά (και αυτό φυσικά, με τις εξαιρέσεις του – έτσι είναι η τέχνη!).

Συνοψίζοντας, η Συμφωνία αποτελείται από 4 μέρη όπου το πρώτο ακολουθεί την φόρμα σονάτα (ΑΑΒΑ, όπου Α η έκθεση των θεμάτων και Β η ανάπτυξη των μοτίβων τους), το δεύτερο είναι λυρικό, το τρίτο εύθυμο και το τέταρτο θριαμβευτικό. Προσπαθήστε τώρα να τα βάλετε όλα αυτά σε ένα κομμάτι διάρκειας 19 λεπτών (όση περίπου ήταν ο μέση διάρκεια μιας συμφωνίας την κλασσική εποχή), κάντε το τραγούδι και χρησιμοποιήστε rock ενορχήστρωση. Οι Yes μειδιάζουν και το “Close To The Edge” φανερώνει το λόγο!

Close To The Edge

Το CTTE κυκλοφόρησε το 1972 και άλλαξε τα πάντα στον χώρο της rock, αλλά και εν γένει, μουσικής. Ο δίσκος αποτελούνταν από 3 κομμάτια. Ένα πλήρες συμφωνικό rock κομμάτι 19 λεπτών, ένα λυρικό αργό και ένα γρήγορο και έντονο. Ήδη οι αναφορές στις κλασσικές φόρμες φανερώνονται. Δεν θα αναλύσουμε το στιχουργικό περιεχόμενο του έργου αυτού, όσο σημαντικό και αν είναι για την «ανάγνωσή» του, αλλά ενδεικτικά θα αναφέρουμε πως αναφέρεται στην συμπαντική σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Αντ’ αυτού, θα προκαλέσω τον Σπύρο Κονιτόπουλο (στήλη perspectives) να κάνει την σχετική έρευνα πάνω στο στιχουργικό ιδίωμα του Jon Anderson και να την παρουσιάσει!

Η σύνθεση του CTTE αποδίδεται στους Jon Anderson και Steve Howe, τραγουδιστή και κιθαρίστα αντίστοιχα των Yes. Το album αυτό είναι και το τελευταίο στο οποίο παίζει ο Bill Bruford τύμπανα, ενώ τα πλήκτρα ανέλαβε ο Rick Wakeman και το μπάσο ο Chris Squire. Για την ιστορία, o Bill Bruford αποχώρησε από τους Yes με την ολοκλήρωση του δίσκου και έτσι δεν πρόλαβε να το παίξει σε συναυλία μαζί τους, παρά μόνο πολλά χρόνια μετά, σε μια άτυπη reunion συναυλία όπου, για μένα, προέκυψε η καλύτερη εκτέλεση αυτού του κομματιού (link στο τέλος!).

Το τραγούδι CTTΕ χωρίζεται σε τέσσερα μέρη:

-The Solid Time of Change

-Total Mass Retain

-I Get Up I Get Down

-Seasons of Man

Ο διαχωρισμός αυτών τον μερών είναι καθαρά στιχουργικός. Η γενικότερη δομή του έργου αυτού, όπως και όλων των επικών κομματιών των Yes, μάλλον πρέπει να αποδοθεί στον Jon Anderson. Παρ’ όλα αυτά, μουσικά το έργο χωρίζεται σε 4 μέρη, όντως, συν μια εισαγωγή, διαφοροποιημένα από την στιχουργική διαμοίραση μόνο σε ό,τι αφορά το πρώτο και δεύτερο μέρος. Εμείς φυσικά θα ασχοληθούμε με τη μουσική δομή. Πρώτα θα την παραθέσω και μετά θα τη σχολιάσω.

Παρατηρήσεις:

– Η δομή ΑΑΒΑ είναι εμφανής. Παρ’ όλα αυτά δεν αποτελείται από το ίδιο υλικό μιας συμφωνίας γιατί εδώ το Β δεν είναι η ανάπτυξη των θεμάτων αλλά ένα τραγούδι ανεξάρτητο από το υπόλοιπο έργο. Βέβαια, το γεγονός πως είναι αργό και λυρικό παραπέμπει κατευθείαν στο δεύτερο μέρος μιας συμφωνίας.
– Η μελωδία a έχει αναγγελτικό ρόλο. Ανοίγει και κλείνει το μέρος των εκθέσεων των θεμάτων ΑΑ και επανεμφανίζεται για να ανοίξει την επανέκθεση των θεμάτων Α μετά το Β.
– Σχεδόν όλα τα θέματα και μελωδίες στα Α μέρη εμφανίζονται κάθε φορά ελαφρώς ή βαρέως παραλλαγμένα. Έτσι και στο τελευταίο Α, το θέμα b εμφανίζεται πρώτα με solo πλήκτρων πριν μπει η φωνή.
– Αυτό το solo, βέβαια, έρχεται σαν συνέχεια του εκκλησιαστικού οργάνου στο κλείσιμο του Β που γίνεται διάφωνη (υπέροχη!) μελωδία a και εν συνεχεία solo πάνω στο θέμα b. Σε αυτό το μέρος λοιπόν, το όργανο, φυσικό και ηλεκτρικό, αποκτά γεφυρωτικό χαρακτήρα ενώνοντας και παίζοντας με διάφορες μελωδίες του έργου. Κάτι σαν την ανάπτυξη των θεμάτων στη φόρμα σονάτα, ενώ η γενικότερη αισθητική αυτού του μέρους που ενώνει το λυρικό με την επανέκθεση των θεμάτων, ή οποία μάλιστα καταλήγει επικά και θριαμβευτικά, θυμίζει επίσης τον ρόλο του τρίτου μέρους μιας συμφωνίας.
– Το τελευταίο μέρος Α αποτελείται από την εμφάνιση όλων των θεμάτων του πρώτου μέρους αλλά κλείνει θριαμβευτικά με το θέμα c που περιλαμβάνει και τον τίτλο του κομματιού κάτι που δημιουργεί την αίσθηση του ρεφραίν.
– Οι ήχοι της φύσης στην αρχή και στο τέλος του CTTE καθώς και το φρενήρες κιθαριστικό σόλο έχουν ατμοσφαιρικό χαρακτήρα, αλλά και μάλλον συμβολικό σε σχέση με την επέμβαση του ανθρώπου στην φύση.
– Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορώ να ισχυριστώ πως οι Yes με τον Jon Anderson, κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα τραγούδι στο οποίο ενσωματώνονται σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά μιας συμφωνίας αλλά και ενός τραγουδιού.  
– Η εμφανής συμμετρίες του έργου και η δόμηση του πάνω στον αριθμό 4, σε αντίθεση με την σχέση του αριθμού 3 με το Trilogy των ELP, άνοιξαν τον δρόμο για το επόμενο βήμα τους. Τη δημιουργία μιας ολόκληρης rock συμφωνίας σε 4 μέρη, κάτι που κατάφεραν με το επόμενο album τους “Tales From Topographic Oceans”.

Αλλά με το album αυτό, καθώς και τους σύγχρονους λάτρεις των επικών κομματιών των Transatlantic, θα ασχοληθούμε στο δεύτερο μέρος αυτού του αφιερώματος στα prog epics.

Ως επίλογο κράτησα το λόγο της επιλογής των συγκεκριμένων παραδειγμάτων (πέραν της διαχρονικής ομορφιάς τους!).  

Mozart – προσοχή στον τίτλο:

Dvorak – μέχρι το 3^ο λεπτό. Αγαπημένο συγκρότημα που το προτείνω!:

Beethoven – …αυτό:

Brahms – όχι το ίδιο κομμάτι αλλά από την ίδια συμφωνία:   

Η αγαπημένη μου εκτέλεση του CTTE (και γενικά φανταστική συναυλία):