by Kostas Konstantinidis
Introduction
The conversation, the analysis and the debates about local rock music production contain some timeless patterns. There are talks about mimicry of foreign groups and artists, for the amateur DIY feel productions, some music journalists often state that “For a Greek album, it’s fine”, heated debates come up on whether the Greek lyrics are suitable for rock music and of course, one can find “what if” scenarios about missed opportunities that the Greek artists and group have suffered. Greek rock for the Press and for a huge part of the community appears as a sui generis case, for decades, bearing a strong local identity. We will try to examinate prog rock in Greece, by identifying it in its wider social and political frame that was its birthplace and trying to shed light on some of its darker times.
To begin with, we should declare that Greek progressive rock as a separate genre does not come to existence until many years later. We believe that it is impossible to study it as a self-conscious musical expression, since it cannot be separated from the rock ’n’ roll / pop / rock genre of the time. It was common for many groups to share the same personnel, as they were more or less people that were hanging together in the same places, had common interests and living mainly in urban environments, where it was easier for foreign cultural references to spread. Timeframe is another issue that can cause disagreements. Since we’re going to write about the sociopolitical frame, we can begin our journey in 1967, when M.G.C., the first -at least one of the first- rock groups that emerged in Greece and were more serious about it, since they did not play “modern songs” (mainly Italian and French pop) but English speaking rock music (Beatles, Stones etc).
Also, 1967 marks the beginning of the military Junta, after a coup in April, that lasted for seven dark years. As a purely symbolic ending we shall declare 1985, the year in which the legendary Rock in Athens festival was held and also 15 year old Mihalis Kaltezas was murdered by a Greek policeman, during an antifascist demonstration for the commemoration of the fall of the Junta (November 17th). One can read about the assassination in a newspaper of the time, where the youngster is called “a tough kid, a rocker that sympathized the riotous and refuting youth” (Ta Nea 26/11/1985). It was a murder caused by the State itself, an act that gave new meaning to the struggles between the State and the society. A society that wrongfully thought that these matters belonged to the past.
The records we chose are a mix of well-known albums and some gems of the underground. The soundtrack of this text is the one below and there will be an in depth analysis in the second part of this feature story.
Aphrodite’s Child – End Of The World
Aphrodite’s Child – It’s Five O’ Clock
Aphrodite’s Child – 666
Socrates – Phos
Akritas – Akritas
Iraklis – Se Allous Kosmous
Dionisis Savvopoulos – Vromiko Psomi
Dionisis Savvopoulos – Ballos
Dionisis Savvopoulos – To Perivoli tou Trelou
Axis – Axis
Τα 4 Επίπεδα Της Ύπαρξης – The 4 Levels Of Existence
Vangelis O. Papathanasiou – Earth
Kostas Tournas – Aperanta Chorafia
Kostas Tournas – Astoneira
Μad – Mad
Gordian – Madeka
Doros Georgiadis, Stavros Sideras – Πέρασαν 2000 Χρόνια
Mariza Koch – Arabas
In this first part, having the artists and the albums that we chose as a reference, we shall try to trace the rock subculture inside the suffocating reality of living during a military dictatorship. Even though it was not that big a secret that the dictators were pro-American, the local Christian-Nationalist element was so ever-present, that often blocked the introduction of new ideas and cultural products from the West. We will also try to dispel some stereotypes that seem to haunt rock subculture up to this day, like that of rock being a radical artistic expression or being an anticonservative way of life that is characterized by a certain level of nonconformism. Was that really a thing back then? Were “these kids with the long hair who wore black clothes” a threat to the Junta? Then we will trace the influence of tradition and its adaptation in the musical production of the time, by being a mean of protest and experimentation in equal parts. Then, we will talk about the “archeomania”, the mania for everything “ancient Greek”, which emerged also as a common pattern In many artists. Also we will examine the use of Ancient Greece as an exportable brand. Lastly, there will be a brief mention about rock music in post-Junta period. What did the artists were concerned with, when there wasn’t any dictators to write songs against and rock music had to come to terms with matters of originality?
Modern Arrythmias – Greek rock during the cacophony of Junta
“The youth of foreign modern music fandom is a whole different world. These are educated kids with family values, who speak or study two or even three foreign languages. And because they speak these languages and they dislike the melodies of the bouzoukia, they show an affection to foreign light music.”
“The New National Government has no intention of banning singing from the lips of youth, but alongside the quality foreign songs, it will help Greek songwriting to reach some new heights, so it won’t be envious of the foreign songs.”
“..there were journalists, famous ones, who instead of dealing with the -fortunately few- youngsters who gathered in University campuses and talking about politics, they dared to deal with the youth of our country, the so called Teenagers.”
“The previous days ( note: meaning the days of the military Coup) gave to this long suffering place the peace and the stability that was essential. Those who are in their youth will tell their kids about the April 21st.“
“Nothing changed in Modern Rhythms (note: a popular youth magazine of the era). All pages about music are there, except of some photographs of those who have long hair[…]. Photographs of bands and singers with hair so long, that offend the secularity and male integrity, won’t see again the light of day”.
These excerpts come from Monternoi Rythmoi (Modern Rhythms) magazine, issues 80-81, a little bit after the military coup of April 21st. It was the author’s way of declaring to the regime that the magazine’s readers won’t be a threat., since they are “educated kids” with “family values” and not some teddyboys or hippies, and by that he meant “anticonformists”. This kind of compliance in the regimes orders seemed to satisfy Nico Mastorakis, a public speaker, journalist and producer, who will also declare from his column in Modern Rhythms that “since the night of April 21st music normality in the airwaves is back at last”. Among other things he adopted the most stereotypical and conservative views about “filthy” youth, as bearers of ideologies that were potentially a threat to the order, security and tranquility that a major part of the society would like to keep at all costs, since it considered it a pre-requisite for a “healthy” society. From Modern Rhythms, except Nico Mastorakis, there were other people that later got involved in Greek politics, such as Giorgos Karatzaferis (founder and leader of L.A.O.S, a far right party) or Terence Kouik (member of SYRIZA party). Nevertheless the magazine is an invaluable source for information about the music and the trends of the era (fashion, night life etc). The youth according to historian Kostas Katsapis could be categorized in those who liked “modern music”, mainly pop songs from Italy and France, in those who showed genuine interest for contemporary rock music worldwide, but they tended to be more or less apolitical and those who were members of Leftist youth organizations and besides rock music, they were fans of Greek political songwriting. Kostas Kornetis, another historian, seems to agree with that and states that rockers back at the time where separated in apolitical, who mainly listened to Led Zeppelin and Deep Purple and those who through Bob Dylan and Joan Baez began to develop a political consciousness.
Many questions rise. Was the musical production affected by the regime’s censorship? Was (progressive) rock revolutionary for Greek audiences, artistically and ideologically, or the impression that has been widely accepted in Greek society about the era has romanticized rock music and its listeners, in connection with the political situation of the 60s and 70s? The answers to these questions, as it is in every historical and social matter, are complicated and cannot be answered in a Manichaistic manner.
“Talkin’ ‘bout a generation”
By going through the statements, the memoirs and the writings of some of the leading figures of music production and also these of later scholars, one can see the bigger picture about how the first recall in their memories a really dark historical period of Greece, which gave birth to some of the most iconic albums of Greek rock/prog rock and also how we witness some cracks in the stereotypical narratives about the era, by reading books and articles of the latter.
It looks like the youth in the 60s-70s was conscious enough about what was happening in rock music worldwide. According to Kornetis, Greek audiences were familiar with popular artists such as Beatles, Led Zeppelin, Frank Zappa, Deep Purple etc, since they are even a part of a movie soundtrack in 1973 (the movie is Black-White by Thanasis Rentzis and Nikos Zervos), just two months before the events at Athens Polytechnic University where many people were shot dead by the regime. The film is about a student of Fine Arts and also the political struggles of the era, the dilemmas about passive or active resistance and self-compromise. In a scene of the movie the protagonist visits the then well known record store POP 11, owned by Falireas Brothers, in which among others we can see a Frank Zappa poster. Another band, M.G.C., with members Dimitris Poulikakos and Dimitris Polytimos were covering Zappa, Cream, Hendrix, Velvet Undergroung in their live shows. In the cover of issue 98 of Modern Rhythms is Jimi Hendrix. Kostas Tournas surely was familiar with David Bowie before he released Astroneira, as well as he was with british psych / folk before he composed Aperanta Chorafia. During a recent interview he said that “the image of Bowie and T-Rex might have worked as an influence”. About his other group POLL and their famous record that came in a betel bag said that the main influence in the vocal lines were not the Beatles but the contemporary American bands like Crosby, Stills, Nash & Young.
Therefore, access to new music was relatively easy, even before 1973 and the attempt of the Junta to show a more modest face, like the creepy old uncle that sits on the table with the kids and try to speak “their language”. To be more specific, in the pages of Modern Rhythms, as early as 1967, there was an open invitation for Greek bands to be more extrovert, since “no one is blocking new groups to start playing live gigs once again[…] We wait and we will support every live event”. The popular group “Olympians” in 1968 informed their fans that they were in a halt because of their obligatory military service and “in a few months they will gather us in Thessaloniki, so we shall play live again in military galas”. After the events of Polytechnic School though (17th of November 1973) and the even more hardcore military Junta of Ioannidis, the disenchantment was intense and violent, and the country had to go through the tragedy at Cyprus (the Attila Invasion) in order for the Junta regime to fall and Greece to become a democracy once again. Aritsts such as Aphrodite’s Child, Axis, Socrates and others went abroad and were active in Europe, so their influences were different. The first rock groups of the 60s were mainly cover bands, but after the Beatlemania and the success of the Olympians, they tend to appropriate the instrumental Western rock norms and try to make their own music. They also try to adapt these foreign influences to Greek reality and as a result many good Greek-speaking records are released. Unfortunately the majority of them were not a commercial success and most of the artists would not continue to experiment with music. Records of artists such as Axis, Akritas or the self-titled album of the 4 Levels Of Existence received a cult status and were considered “dinosaur rock”, until they were “discovered” once again decades later by collectors, music journalists and also record companies that decided to re-release them.
Dimitris Poulikakos, a major figure of Greek rock scene who also lived abroad for a long time in the 60s-70s, has a total different view. In an interview he states that Zappa and Dylan were accessible to only a bunch of people. For Pavlos Sidiropoulos, another eminent figure, rock during the Junta meant “no to Italian songs, a hate for the Right and all of its branches, literal antiauthoritarian tendencies and not with the meaning that the term got on the streets by some theorists and scholars, and also humour and eroticism.” He adds that even listening to the Beatles was a “revolutionary act” that often lead to social isolation. He considers POP 11 record school, the well known record shop, to be an “underground school of rock in Athens”, while Socrates’ singer Antonis Tourkogiorgis recalls it as “the trendy record shop in Skoufa street”. In reality none of these was officially prohibited or censored, not even the Beatles and the Stones. On the contrary, as we shall see, many of the musicians of the era played in galas and musical festivals that were organized by the military regime.
Hippies appeared as caricatures in some Greek films during the 7 year Junta, like My Aunt, the hippie (1970) or Marijuana Stop (1971), the caves in Matala, Crete, were full with hippies and lesser known bands from abroad played gigs in Greece, thus proving wrong the well established myth about the total isolation of Greece from the international cultural map. As many of the scholars and journalists point out, these marks are made not to mitigate the crimes of the Junta, and the beatings of young people by the police that took place in many bullpens, but for the rock subculture and her social references to be reapproached in a more sober way. And the most poignant disproof of the “prohibited rock” was, besides the musical venues like Kyttaro and Rodeo that hosted live shows every day of the week, the discography itself. Tournas claims that the oppression was intense and himself would spent many hours in a police office trying to explain to some officer that songs like Ilie Μou by Poll does not contain any anti-establishment hidden messages in its lyrics. Dionisis Savvopoulos, when asked about his record To perivoli tou Τrelou said that the song Synnefoula was a “sarcastic military march”. He reminds us afterwards that many of his lyrics were misinterpreted and lots of the things that he wrote were mainly personal experiences and not something more.
The event that seems to bring a certain unanimity in scholars, artists and journalists, is about the impact that the movie/documentary about Woodstock had. Leonidas Kallivretakis being himself in the premiere screening of the movie, mentions that the event was the occasion when for the first time a struggle between the regime and the young people took place, with many beatings by the police force in Voukourestiou street, where Pallas Theater was, and even in Syntagma Square. The Press writes about “5.000 hippies” that filled the streets from early in the morning, in the day of the premiere. Antonis Tourkogiorgis speaks about a screening that functioned as an unofficial “school”, since, after seeing the live performances, Socrates borrowed many ideas, images etc and it was an opportunity for the youth to become more serious about “English speaking” rock. Even 24 hours after, in Fliskos, where Socrates had live gigs, the people were swarming to see them play.
We shall bear in mind that all these things happened during the Cold War era, and Greece is under the influence of USA, since anticommunism was a major issue in the regime’s agenda. Rock music was labeled as harmless and fully controllable, a minor threat to traditional values, which threat was limited in fashion style choices, like being a man and having long hair or being a woman and wearing a mini skirt. Τhese choices, by being apolitical, didn’t pose a threat to the ideological constitution of young people in general. Most influences of the Counterculture, from May ’68 in Paris or from the New Left, and rock music itself were mainly urban phenomena, with limited impact, even in major cities. A pretty significant obstacle, and semiotically relevant for the evolution of rock music in the country, was English language herself. Even though many university students could speak and write in English, it was not common for the majority of Greek society, so it raised a wall between listeners, readers and the messages that came from Counterculture. It’s very typical and borderline ridiculous in magazines the use of Greek letters in order to render English song titles phonetically.
We should add about the screening of Woodstock documentary that the audience participated vividly to the performances of the artists on the big screen and their cries for peace. As an “event” some of the spectators lit candles when Jimi Hendrix performed his set, while they also cried the word “Freedom” accompanying Richie Havens. Manolis Ntaloukas says that after the riots outside the theater the screening was prohibited for a matter of two weeks and was allowed once again after Georgios Georgalas (the dictator’s right hand…) himself gave permission. Georgalas is also the author of a number of pseudo-historical books, published then by the father of current Greek Minister of Development and Investments, Adonis Georgiadis. Georgalas, being a master of propaganda, recognized the sentimental impact that rock music and the subculture has on the masses and thus he did not want to risk a further radicalization of a then apolitical youth. Therefore, as we read on Diskoryheion blog, Georgalas calls the riots as an event that was “unworthy of commenting on” and the Woodstock movie as one “more innocent than the majority of the films on TV or other theaters” and by that he effectively made the documentary devoid of any ideological meaning and of the importance of Woodstock festival to the Counterculture.
These completely different opinions between scholars and artists reflect matters of memory and personal experiences, which of course are an invaluable source of information but usually they lack the capability to interpret the bigger picture, because they are focused on a much more limited cultural and geographical space. Despite the “ethical panic of rock n’ roll” and the so called “corrosion” of traditional values that were forced on the youngsters, we can conclude, the English speaking one mainly, did not seem to be significant for the regime’s agenda. Even though the Beatles visited the country, says Katsapis, in July 1967, the Junta didn’t seem to bother at all, since the regime would promote a conservative, Greek, and morally acceptable version of modern music through the pages of mainstream music press like Modern Rhythms. The audience was informed about the music business etc, but the magazine promoted an apolitical way of dealing with it and a very complied version of rock music. This way it aimed to dispel any suspicion about radicalization, teddyboyism and political and moral “incorrect” behaviour. At the same time, radio played songs of Rolling Stones and of other “radical” rockers and in his book Katsapis writes about a hippie orchestra that played live in a military school (!). Many people of the era were informed about rock music through the radio shows of the American Military Base in Glyfada, Athens (A.F.R.S.). The radio station of the american airbase was of course not against the law or one that only a few people knew. Almost anyone had access to their shows, which as many of the then young rockers who were hungry for new music say that they were something like the Gospel, because that was the only way to learn about the American top-40. Modern Rhythms magazine state that the Greek Military Radio Station “still has the most exciting shows”.
In an enlightening text of his, journalist Kostas Arvanitis, in Mousiki magazine, ten years after the events of Polytechnic School, visits the foreign country of the cultural context of the Junta and picks excerpts from the Press, that show a more complied reality than the one that has been embossed in the minds of the later generations about rock music’s radicalization, the Counterculture and the artists’ own actions. Below are presented excerpts from Modern Rhythms that tell about live shows of well known artists in official events of the regime and more.
“Evening art galas, organized by the adorable Leo, in the club “Leonidas” at Plaka were a huge success… Many theatrical artists and musicians were present, creating an “explosive” atmosphere. During one of the last evenings I spotted among the attendees Christina Sylva, Kosta Vourna, Stavro Parava dancing to the sounds of M.G.C.” (December 1967)
“The Meteors performed in a place owned by the shipowner Handris and people kept on dancing until early in the morning. M.G.C. on the other hand successfully performed in the ball of D.E.I. (State Electricity Company) employees at Hilton Hotel” (March 1968)
Meanwhile in Thessaloniki at the same time a “battle of the bands” competition was held at Sports Palace.
“Sports Palace was once again packed in a Monday evening, when seven of the most well known bands of Thessaloniki competed on stage on a big concert to determine which one is the most popular. Prosperous, BMW, Strangers, Hippies, Blow Up, Vorioi and Animals (not the British band of course…). There were also performances of The Idols, Four Pennies feat. Ia Makka, Leo Fabiani orchestra and Bo-Bo’s Band. […]. The earnings will benefit the Union of Families of Military Men[…] The show was on Thessaloniki’s and Athens Military Official Television and was also aired by the local Military Official Radio Station”. (March 1968)
During the dark times of the Junta, in 1971, when rock music globally was releasing masterpieces one after the other, a few magazines in Greece tried to catch all of the news from abroad and inform local music lovers about the important stuff, even by leaving their articles unsigned.
“Young people, new ideas, new instruments and music mix and matches produce music that is the expression of our time. Zeppelin, King Crimson, Joe Cocker, Bob Dylan, Country Joe& The Fish, Family, T-Rex, The Who and Grand Funk, Melanie and Arlo Guthrie and hundreds more, make us think and entertain us with their wit and their distinguishable abilities.” (Stelios Elliniadis, Show Magazine, 1971)
From all of the above a new narrative is set, one that even from the early years of Post-Junta Democracy began to question the radicalization and anticonformism of rock music artists, as an act of resistance towards the censorship of the regime. Thus many popular artists that have cultivated a more antiauthoritarian profile through the years, seem that they could perform without any restrictions even in official military events, such as galas and balls, and the mainstream Press was advertising these performances without being censored at all. The records themselves are the best witnesses that influences from worldwide famous artists of the 60s-70s found their way in the songwriting, the image and the performances of local artists. Fontas Troussas of Diskoryheion blog will stand for the narrative of the regime’s limited censorship on rock music and will comment about the Junta’s lack of interest on psychedelic rock and the hippie subculture. He states that the people that ended up exiled in islands or beaten up in police stations were the conscious Leftists, those who actively participated in anti-fascist struggle. Listening to Rolling Stones, Hendrix or Deep Purple was never an illegal act. Deep Purple for example, he writes, even made it to the cover of a well known magazine of the era, called “Fantazio” (issue 197) while the official Military Forces Television hosted tv shows (with Nico Mastorakis of course, Dano Lygizos and others…) in which many bands of the time were promoted. Historian Kostas Kornetis seems to agree with that in his book about the youth during the Junta. From his interviews he concludes that the prosecutions, censorship and the apprehensions concerned the politically active artists and political songwriting, which was targeted by Right wing politicians since the early 60s. As a result of this kind of censorship, records of prominent Left composer Mikis Theodorakis were banned, and he gained the status of an emblematic figure of the anti-dictatorial and anti-fascist struggle. The Junta found in Theodorakis’ songs all the elements that suggested a threat to the establishment, along with the 3M’s of the time (Marcuse, Mao and Marx) whose ideas after May ’68 were imported in Greece in the country’s youth student movement. Preventive censorship existed of course during the Junta and until 1969 every publication had to have the approval of the establishment. In the Contemporary Social History Archives (ASKI) one can find a plethora of “illegal” magazines, fanzines, fliers etc. Many songs with Greek lyrics escaped censorship because the re-invented tradition did not bother the regime. On the contrary artists quickly found out that by using traditional music could easily hide their anti-fascist messages in their songs. On the other hand, Bozinis, on his thesis, by examining the locality of rock phenomenon concludes that as a social phenomenon would not be able to produce a fully conscious ideological reaction-dispute-resistance, since Greece was yet at a state of early industrialism and capitalism had not yet influenced the consuming habits that much. We should add that there wasn’t any multicultural community in the country, where different ethnic or racial groups, like black people in the USA, would demand equal rights, after decades of racist separations, slavery or of derogatory behavior against them.
The far-right and the fascists also found an excellent opportunity to recruit new members and lay the serpent’s egg. One usual recruitment method of new blood of almost all fascist regimes up until recent decades, is when these groups try to enroll new members through popular youth subcultures, like football clubs or music “tribes”. This is a research field of its own, but since we speak about the Junta, we should mention the case of Konstantinos Plevris, a regime collaborator and theorist of antisemitic and Nazi ideology. Plevris was at the time assigned to organize a part of the youth, similar to EON, the youth of former dictator Metaxas, fully militant and focused on nationalist ideas. The whole effort was a counter-May ‘68 one and aimed to block the influence of Communism and the New Left in Greece. So, the Alkimoi as they were called, were sworn to defend the Nation in AEK’s football court in large numbers. Plevris claims that they were about 20.000, and until 1974 and the fall of Junta, the members were rumored to be about 60.000. Manolis Ntaloukas states that the “bait” for the recruiting was employment and for most of the youngsters there was not a matter of compliance with fascist ideology, since Counterculture and radicalization of a huge part of Greek students were to bury Junta once and for all.
The invented Greek tradition as an expression and as an act of resistance
The attempt to nationalize art in Greece has its roots in the 19th century, when poets like Perikles Giannopoulos spoke about a metaphysical “Greekness” that dominates the Greek landscape. He wrote about the “Greek” sun, the special blue of the Aegean sea, the neoclassicism in architecture that seem to be something beyond art herself and they were presented by authors like Giannopoulos or Ionas Dragoumis as if they “existed” in a perfect form. The legacy of their ideas pass on the so called Generation of 1930 and poets like Elitis and Seferis had also praised this metaphysical Greekness. Their words, their lyrics and their poetry of the highest caliber were stemmed with folk melodies and composers like Theodorakis and Hadjidakis were responsible for communicating them to the people as a counterweight to the western musical tradition. Traditional / folk music, rembetika songs, bouzouki and music scales of Eastern Mediterranean were baptized as purely Greek, thus creating a new “Greek” tradition. A music that aims to have first and foremost a Greek identity on its sound. Mikis Theodorakis in his essays about Greek music and Art is very clear about all these:
“Just imagine, how proud we should be about our people, who when they meet with each other and want to sing properly in order to celebrate and feel relieved they are able to choose true works of art. At the same time most of the civilized nations cannot be expressed through art, because they only have this kind of dance music which are odorless like nitrogen and tasteless like straw”
Of course Theodorakis added a Marxist’s view when he wrote about the folk side of music and he confronted both western elitist music and Greek folk music with class struggle terms. Despite the ideological abyss that stands between Theodorakis and the Junta, the latter does not deny what the modern Greek folk music (called “entehno”) claims about Greekness and the regime embraced tradition passionately, by promoting it as an aesthetic prerequisite for what the army generals thought to be the correct Greek national upbringing. Many Greeks are familiar with photographs of the dictator and his entourage dancing at the sounds of traditional folk songs in several national holidays and other occasions. As Eric Hobsbawm states about the invention of tradition, the formation of new nation-states in the 19th century gave birth to the need of invention of traditions, political and social ceremonies, in order to strengthen national identities. Forming national identities is an ongoing process that changes over time, so in Greek folk music one can spot even western classical music instruments, like the clarinet, which was approached by local players (e.g. in Epirus) in a manner which they were familiar with (scales etc) and came to be considered many years later a Greek “traditional” instrument. The expression of Greekness through national identity had a strong sentimental element in its core that strengthened the bonds with the «glorious” past, which is presented as timeless, something that came in handy for the Junta and the recruitment of folk music as a part of national culture. As a term, tradition, contains authenticity, so it separates itself from modern culture, which is presented as “compromised” by foreign cultures. “Karagouna”, a famous folk song, not only it didn’t pose any threat to the regime, but on the contrary it helped national cohesion. But exactly how did this tradition was adopted by youth culture, which at the time was the main culprit for causing “moral panic” to the elders and had no intention to participate in nationalist fiestas?
Politicized youth, according to Kornetis, appropriated folk tradition and interprets it through its own lens, by stemming it with contemporary means of expression, as an act of rebellion towards the previous generation that went through Nazi Occupation and the Civil War and also towards the current military regime which by censorship did not allow for free political expression, even through art. Through political songwriting, the Greek youth constructed its anticonformism and found convenient meeting places in night clubs at Plaka district where artists like Nikos Xylouris, attempted a revival of rembetika and andartika (resistance songs). In rock music, Dionisis Savvopoulos is the one who with his lyrics in songs like “Ode to Georgios Karaiskakis” will cover a tribute to Che Guevara, as he confessed in an interview many decades later. In his seminal psych / prog song Mavri Thalassa (Black Sea) he integrated Zonaradikos, a Thracian tune, after he learned it from Domna Samiou, by changing its lyrics. The “kids with long hair and black clothes” in the lyrics were at the same age as Savvopoulos and the song was an honest attempt to use the past in order to communicate with his contemporaries. Covering folk songs, as Savvopoulos and Mariza Koch did in their live performances, was, for many of the youngsters, a coverted act of resistance to the traditional values that were imposed on them by the Junta and was associated with the Greek-Christian conservative morality that was also imposed by families and school in general. This way, traditional music, not only escaped censorship, since there should have been a certain awkwardness when some military officer was ambiguous on censoring a song like “Lafina”, but by using the same cultural language, it almost ridiculed the Junta’s interpretation of tradition.
Greekness on the other hand was not only a matter of local Greek speaking artists, since also bands with English lyrics used extensively scales, modes and rhythms from the Balkan region, in order to declare their descendance and to be aesthetically different from their western peers, by adding an Eastern, mystical, atmosphere in their songs. Vangelis, as early as in his debut Earth, will use tabla, lute, flute and polyphonies to give a more folkish direction. The band Axis in their excellent self-titled album in 1973 will name one of their songs Pa Vu Ga Di, which is actually an Orthodox hymn (Ai geneai pasai) accompanied by an electric organ. The bells that are heard, as a sound signal, bring the whole ritual closer to the real thing. This iconoclastic attempt does not disrespect the ritual, but on the contrary, it unexpectedly seems to give the proper respect to it. The legendary guitar solo of Giannis Spathas in the emblematic song Mountains, from Phos album, was a trademark for the guitar style of Spathas and a ideal mix of tradition and western influences. Folk elements in their songs, especially in Phos, shown a distinctive musical identity that made Socrates one of the most well known bands internationally. Similar to Mountains was also the guitar solo of Dimos Papachristou of Akritas in the song Ta Paidia (The Family) from their self-titled album, which predates Phos.
The attempts of local artists to step on familiar folk and traditional sounds in order to claim a national identity in their music is not an original Greek concept of course. The same experimentations can be traced in international releases, but in a completely different social and political frame. Demetrio Stratos, who like Demis Roussos, was of Greek descent, born in Alexandria, Egypt, at the same time with his band Area would use some original vocal techniques, combining Greek lament songs, nursery rhymes and trills in a never before heard avant garde approach. His Leftist ideas found their way in his lyrics and his artistic freedom would be combined with a radical political stance, thus giving Area a prominent position among similar artists of the time. Tradition for Stratos and Area was not just a political expression but also an original artistic proposal. The link between Area and their Greek peers can be found in the face of Hungarian guitarist Janos “Johnny” Lambizi, who was a member of Savvopoulos band, Mpourmpoulia, Exadaktylos (even in Socrates for a little while) and Mariza Koch. He played guitar for Area in the time before they released their debut album.
Going North, in Europe, the religious choir tradition, as we’ve seen in a previous article about Genesis, deeply influenced their British peers. Digging through the underground releases of the era, one can meet other attempts that claim the authenticity of a certain “Englishness” and showcase British identity and its features in a rather eloquent manner, as the example of the band England below.
In the cover of the album we can observe all the stereotypes of Britishness or Englishness. Beer, Cricket, The Times, a “bobby” (a police officer) on the tree (!), a football, a lion (a heraldic symbol of power and pride, usual in the logos of football teams, coins etc), the bulldog and of course the British landscape, with the typical architecture, the hills, the river and the castles. Although it’s in black and white, we cannot help but imagine it with all the colors that we have seen countless times in images, paintings and photographs, as the idealistic “Jerusalem” as would national poet William Blake would name her. Τhe disincrimination of the British flag and her divest of all the colonial- imperial implications parallel to its appropriation by pop culture as world famous logo/brand without any ideological statements suggests a paradox which is not often at all. Many would feel proud, many would feel awkward while others would confront it with skepticism and would interpret it in different ways if a Greek flag, Parthenon, a Tsolias (Evzonas), a bottle of Ouzo were to appear in the cover of a rock album by a rock band called “Greece”. Most likely we would meet a band that would have nationalist lyrics, telling tales about the exceptionalism and the victimization of the Greek nation, being the two poles of the axis that is responsible for the constitution of national identity.
Tradition in Greece is a way of expression as it was a way of resistance. Folk, national ceremonies and parades, were cemented in the artists minds. They since been completely deconstructed and re-invented as contemporary music. We should point out that traditional / folk music re-emerged as a big part of Greek rock/metal music in a time of political and financial crisis and the 2010’s were full of bands, from all over the country which adopted influences from the folk music of their hometowns to rock driven guitar riffs, with more or less of a success aesthetically, since attempts like these have lots of “slippery slopes” and coming out as kitsch is never off the table.
The Power Of Myth. Tracing antiquity and archaeomania
In June 28th of 2001, in the dawn of the new millennium, in the Temple of Zeus ruins in Athens, took place an over the top concert show. It was the moment when Vangelis Papathanasiou (aka just Vangelis), one of the most well known and accomplished Greek composers, sat behind his synths, in order to perform his “Mythodea”. The music he composed was to be the soundtrack to an ambitious NASA venture, one containing cutting edge technology of course, for sending to Mars a vessel without crew. The vessels name was Odysseus its mission would be to orbit planet Mars. At the same time, the concert was an excellent opportunity for promoting the country abroad, since Greece had already elected host for the 2004 Olympic Games.
From the very beginning of the show, ancient Greek influence was omnipresent. In the big screen behind Vangelis, the head of an ancient statue emerged, with it’s total whiteness and his empty stare alternating with images of the launching of the NASA vessel. The imposing choir, with the cryptic lyrics, chants something that was “translated” by some Greek nationalists as an invocation to Zeus. The director tried to impress the viewer by using the monumental topography of the place, so he uses shots of the Parthenon on the Acropolis as a must-see landmark, a place that is a synonym for Greece itself, of international fame. As a part of the so called “Cultural Olympics” 2001-2004, along with Mikis Theodorakis’ opera “Lysistrati”, cost about 7 million euros to the Greek state and one cannot help but wonder why in the dawn of the third millennium Greece insists on promoting ancient Greek identity so intensively, while still ignoring the modern one. We can raise more questions, as we are met with the paradox of a cutting edge technology space mission to be promoted with images of antiquity (dresses, statues etc) and with music performed also by Vangelis’s synths, a western symphony orchestra, a huge choir of the Greek Opera House, two sopranos and two percussion ensembles. Different time periods are squeezed in a package that satisfies the gaze of the West with the images of ancient ruins. Antiquity is engraved on the minds of Greek people as the birthplace of the nation and classic period Athens as the birthplace of the idea of Europe and the West in general.
Just by going through rock music of the 1970’s in Greece we come across a timeless trend, as we mentioned before, we observed that the Greek national identity was promoted through music, through what came to be “Greek tradition” and through other traits, like names, lyrics etc. What is even more interesting on the matter is that even these things belong to banal nationalism, they somehow find their way even in the works of acclaimed composers of the Left, like Giannis Markopoulos.
For the artists and the albums that we chose, archaeomania emerges as what Michael Billig calls banal Nationalism and Iraklis Millas “innocent Nationalism”. Briefly, this type of nationalism, is the one that comes out in innocent at first glance rituals that keep on repeating themselves and aim to prove, as parts of the national identity, a nations exceptionalism (mainly cultural) over all the others. A very common phrase in Greece is the one that says “all the other nations were eating acorns on trees while the Greeks were building the Parthenon”.
Vangelis himself in an interview on 2016, in a Greek newspaper, states the absolute need to bring back the classical Greek education as he calls it, which according to him is threatened to extinction. He specifically said that:
“Once, Greece, the place that is now Greece, was everything. Now this word is almost erased from Greek conscience completely and now that everyone asks for the medicine to heal this situation, there is only one solution. Greek Education. Which is threatened willingly and because of ignorance during the last 1700 years. This Education, which stands as the foundation of all education internationally, is not part of the Greek curriculum. I think that destroying Greece may have a global impact[…]. Our people are special. But we demand the right template to organize things, which is founded in logic and rightness. In other words, in GREEK EDUCATION.” (capitals are on the original text…)
So the threat, according to Vangelis already began in the Byzantium, when the transition from ancient Greek religion to Christianity takes place. It’s impressive that he doesn’t seem to embrace Paparigopoulos’s tri-part division of Greek history (Antiquity-Byzantium-Modern Greece), but accepts only ancients Greeks as the bearers of Greekness. In his volume of work though he uses Byzantine music and in Heaven and Hell, in the prominent and eerie 12 o’ Clock he pays tribute to orthodox church hymns. We shall also say that Christian myths are the base for Vangelis and Aphrodite’s Child’s absolute masterpiece, 666. Classical antiquity is for Vangelis a romantic, mythical place, with which he tried to connect spiritually since the beginning of his career. Forminx, the rock n roll band in which he was a founding member and composed the great hit of the time ”Jeronimo Yanka” took their name from the ancient Greek musical instrument of the same name.
The question that comes in mind is why the post-Civil war youth, as is Vangelis himself, already from 1965, chooses to make “Ancient Greece Great Again”, at the time when the Beatles were at their prime, while many of their peers would turn on American Blues. Meanwhile, Counterculture was already shaping in the other side of the Atlantic through the lyrics of Pete Seeger and Bob Dylan a little later on.
We could presume that this kind of romantic take on Antiquity is not that strange, since Greece, already a tourist destination, besides the Greekness of the blue sea and the sun that the poets wrote about, is at the same time the place of famous ruins, the womb that gave birth to “the Western world” and of the “kids of Plato and Aristotle” and “Socrates, super star” as Eurovision contenders Kaiti Garmpi and Elpida sung in 1993 and 1979 respectively. Groups like Forminx, and the even more popular Olympians are pop groups of the time, who aimed at international fame, by having as a reference the most popular Greek brand, Clasical Antiquity and Greek Mythology. As a second factor we can point out the moral conservatism of the 60s-70s Greek-Christian society, which treated rock n roll and other cultural phenomena as deviated behaviours and were at some point criminalized, as was the deal with the infamous “law 4000” about teddyboyism.
Conservatism and old-fashioned family values had also had to do with school education. Some form of archaic language, called “katharevousa” and the ancient Greek language grammar were used as the main teaching language in schools until after the Junta. Thus, a young person was somehow connected with her ancient “exceptional” ancestors as early as of her school years. This first generation of anticonformist youth, appropriated tradition and antiquity in her own way by turning it in an export commodity through culture. Ancient Greece was more or less everywhere. Olympic Airways, Aristotelis Onasis’ airlines would name the first Boeing 707-320 that they bought “Polis ton Athinon” (instead of just “Athens”). The country on one hand aims to promote her western identity, but without losing its Greekness, which is solidified by the existence and fame of ancient ruins.
Greek cinema also played a part in all this, with movies that took place at the city center of Athens, by showing the Acropolis as well as…Hilton hotel as landmarks. There had already been an expropriation of a whole neighborhood, called Vrysaki, in order for the antiquities of ancient Agora to come to light. In many scenes of Greek movies, newly rich Athenians eat, are having a good time or dancing with the antiquities as a background or they are guiding tourists around them. The gaze of the Athenians as well as the tourist’s is already familiar with the constant presence of the past in modern life. The same narrative is used also by the Junta, which through kitsch parades and grotesque representations aimed to promote ancient exceptionalism, this time with national and fascist connotations. The Antiquity of the Junta, unlike the cultural appropriation of the artists of the era, is one of masculinity and power, the warrior-heroes and of the extermination of the enemies, in order of the Junta’s practices to be legitimized as continuators of this ancient “vision”. The kitsch representations at Kallimarmaro Stadium, the poor-quality uniforms and the simultaneous presence of ancient warriors and modern day “Evzones” wearing “foustaneles” on some poor-quality parade floats ornated with maiandroi and roses, confirm the constant will of the regime to appropriate different time periods under the wings of its own Phoenix.
Myth and ancient Greece in the case study that we chose are emerging as fragments, but they tend to create some patterns. Of course, their appropriation by the artists, is not racist or nationalistic that turns against the Other and such claim would be ridiculous. But they are very conscious about their choices. Antonis Tourkogiorgis of Socrates explains:
“We liked Socrates Drank The Conium very much as a name, because first of all it sounded nice, and also stated our Greek heritage and at the same time it gave a more intellectual-philosophical prestige to our music, since we had many Greek elements in our playing”.
Like Aphrodite’s Child did, Iraklis and Lernaia Ydra, Damon and Fintias, Gordian, Forminx, Dioskouroi, Mihalis Rakintzis’ Electric Argonaut, Socrate’s Electric Socrates, remain faithful to the trend that the whole country seems to follow. They play music in European and American style, with Engilsh lyrics, their whole image is build on images coming from abroad, but they also feel the need to state their Greekness, as if it was a ticket to an international fame or just a link to the “exceptionalism” of classical Athens. This show-off of the ancient ancestors is communicated through innocent cosplays like the one of Aphrodite’s Child above, or with more problematic ones like the photograph with Irene Pappa below (also appearing in “666”) which compares her facial characteristics with the head of an ancient statue, in order to claim a similarity and to call Irene Pappas a “Modern Day Karyatida”, like director Alekos Sakellarios once said. The purpose is clear: “Ancient Greek DNA” has not been compromised through the centuries, but we can still see living samples of it, that bear the same facial characteristics, as those that the ancient sculptors used in their works. At first sight, it is nothing but an innocent and almost naïve marketing trick. The problem with that begin when someone realizes that cranium measuring and talkings about pure blood and bloodlines were the basis of racial theories and the theories about degenerate nations (e.g. Gobineau) which led to the darkest times of human history in the 20th century. In Greece in particular, the advocates of “Greek profile” before the recruitment of Irene Pappas to pose beside ancient statues, cared to incorporate pseudo-scientific techniques to prove even the Greek heritage of Macedonia…
Konstantinos Tsioulkas, already from 1907, will call for scientists to prove the “correct” biological descent of the Macedonians.
“Come, all the formidable craniologists and Ethnicologists and take photographs of the residents of all the lands of Macedonia, cities and villages, and you will be persuaded that the stature of the bodies, the plasticity and the posture is one of a higher species, and it is foul to think of the Macedonians as a part of Mongol-Tatar race”
This pseudo-scientific method was adopted by the Greek church, as we see below in a sermon that took place in a village in Kastoria, a little bit before the Balkan Wars in the early 20th century:
“One could just take a look in Bulgarian and Macedonian heads and observe the huge differences. The Bulgarian face is stupid, the forehead is swollen like the monkeys and his characteristics are ugly and fierce. You are beautiful people”
We could delve deeper into the matter of the appropriation of Antiquity by the modern pop culture, since ancient mythology and certain events of ancient history still seem to enchant the Greek artists, when the latter feel the need to show of the ancient glorious past. The images are usually of a romanticized and idealized heroic age, without telling a word about the skeletons that all the pre-modern societies are often hide in the closet. So usually, as we said before, except the aesthetically controversial representations, we are met with statements about racial and cultural superiority, which lead to really foul impressions of the past.
Rock music in the post-Junta democracy
Τhe momentum of rock music in the years of post-Junta democracy is by itself a case study. We will attempt a synopsis, by aiming on the quests for identity and the artistic disputes over the evolution of rock and its reception by Greek audiences up to the mid-80s.
It would be expected that the fall of the military regime would lead to radical changes in cultural production. Freedom of speech and artistic expression would not be censored and young people, after the events at the Polytechnic School, emerged even more conscious and claimed a stronger presence in politics. Rock was in a route of disenchantment, after the fall of its popularity and the decline of its mythology, the years that followed Altamont and the deaths of emblematic artists like Hendrix, Joplin, Morrison, from drug and alcohol abuse, and also by his commercial exploitation by the record companies and the rise of punk, soul and other genres that wanted a part of the record sales. In a few words, not only it did not pose a threat to the establishment but was a part of it and internationally, as a subculture, wore different faces and formed different genres, like Kosmische Musik (Krautrock) in Germany. In Greece there were also some sui generis situations, but these can be explained mainly by the dominance of Greek-speaking political protest songwriting, which indeed had censorship problems during the seven year Junta, and secondly by the anti-Americanism and anti-imperialistic ideology of the Left, which saw in English speaking rock music the danger of deteriorating the Greek national cultural identity, because Greek bands were mimicking their western peers. Indeed the orchestrations and the songwriting was based on foreign originals, but what the Greeks couldn’t do was mimicking the complicated channels of showbiz, with the huge festivals and with the scouting that big record companies did in order to find the next big thing. Also another problem was the language barrier, which as we said previously, was a limiting factor even for prominent Greek artists.
The return of the then emblematic Mikis Theodorakis and the identification of his work as an act of a Leftist resistance towards the Junta, turned many people to Greek protest political songs, which expressed in a very clear way all the feelings of oppression that the people suffered in the years followed the Civil War. The usually apolitical and full of metaphors lyrics of rock songs, did not strike any emotion response to an audience that found on folk songs and in the so called New Wave (Neo Kima) what it was deprived all these years. Savvopoulos left the Mpourmpoulia and following at the steps of Bob Dylan, he will write songs in a completely different musical and lyrical style, until he is reborn again in 1983 as a conservative Christian and patriotic singer, a style in which he will maintain for the decades to come. The already Aphrodite’s Child will part ways, with Demis Roussos and Vangelis following successful solo careers. Socrates on the other hand, became a relic of the past, and Yannis Spathas and Antonis Tourkogiorgis became session musicians in many Greek albums, until they reunited again as Socrates in the late 90s. Axis, The 4 Level of Existence, Gordian etc, didn’t manage to have a successful career each for his own reasons.
This stagnation along with the emergence of other subcultures, like punk or soul and a little bit later New Wave and Goth, provoked some very interesting debates that we will briefly mention.
Tourkogiorgis wrote in his autobiography that rock in the 70s “was attacked from political parties, which thought of it as something exotic”. He interprets this reaction in relation with the lack of understanding of the musical ars gratia artis creation by the establishment, which creation is often apolitical and had to do only with artistic expression. The dominance of Greek speaking songs (Antartika, rempetika, artistic folk) coiled rock fans in mainly urban areas and some animosities were spawned between the different subcultures. It’s the time that progressive rock will have its own Greek fanbase and will be considered a genre on its own. The coming of punk and the treatment of bands like Pink Floyd as “dinosaurs”, caused a “gatekeeping” from the artists and fan’s part, who felt the need to defend their own glorious artistic past (and present). Therefore, there are public interventions and heated debates about the originality and authenticity of rock music as a way of life, as a subcultural identity, with its own myths and legends and her own pantheon, with The Beatles, Rolling Stones and Jimi Hendrix still standing at the top of it all.
Fast forward in the middle 80s, when we shall stop our survey. We then find several members of Greek bands and solo artists, old and new, talking and meditating about the problems that the local rock scene is confronted with. At the call of Mousiki magazine many artists were shown up and on the round table, they talked about all these issues, which unfortunately are still very relevant, despite the huge differences in the means of recording music, the DIY culture and also on marketing. Rock is already big business and groups and artists are occupied with issues concerning their commercial value since rock music is not anymore just a rebellious art, but means of earning a living. Many of the artists spoke about the lack of interest from the audience’s part. The venues that host rock concerts were reduced in numbers and artists are worried if they cannot communicate their art anymore, like Dalaras and Alexiou (two very successful artists) do. The mimicry of foreign famous artists and groups is still a major concern for all Greek artists. Nikos Papazoglou had already in his album I Ekdikisi tis Giftias attempted the blend of folk songs and rock music, with the audience embracing the effort. He wasn’t a unique case. Groups like Fatme and solo artists like Thanasis Gaifilias, Dionisis Savvopoulos or even Dimitris Poulikakos and Zorz Pilali attempted the same blend between eastern and western infuences. Others like Pavlos Sidiropoulos and the band Spiridoula released excellent albums with Greek lyrics. As it was expected many artists raised issues of authenticity and artistic integrity, by saying that rock music should only be sung in English, because Greek language has other connotations, mainly folkish. This kind of thinking leaves out rock music’s own working class birthplace. Influences from famous bands are for some factors of originality, the same way as some well-known Greek composers attempted to nationalize the sounds of Mediterranean, by giving them a “Greek passport” and treated them as cultural defenders of the country’s musical tradition. These factors of originality excluded some artists like Vassilis Papakonstantinou to be considered as “rock”, since their beginnings were in folk protest repertoire and the New Wave. Nevertheless, the record sales success of these “not-original” rock artists were responsible for communicating local electric sound to the masses and were able to perform for bigger crowds in stadiums and festivals instead of clubs.
Conclusion
Greek prog rock became a thing, a special genre, after the 70s. In his prime, it just was a part of the wider rock n’ roll scene, mainly apolitical and thus not dangerous for the Junta. Many of the groups and artists embraced the tradition, by adopting all the sounds that their parents were listening to and they somehow tried to mock what the regime was proposing as national Greek music. These experimentations led to several interesting blends that escaped censorship and created an almost unique musical identity. We also added the element of antiquity and mythology, which was also adopted aesthetically by many artists. Classical Greece as a brand has not yet been plagued by the negative connotations after the Far-Right and neo Nazis used it extensively, so the call for the “glorious” past was still a banality.
Most of the artists went on to completely different careers, to more mainstream pop/rock paths, indifferent from what many of the great artists of the genre did in the 80s. But nevertheless the impact of Greek prog rock in Greek music is worth mentioning. Besides Socrates’ reunion, several more artists re-visited their past and performed their early works. Kostas Tournas played live Aperanta Chorafia in 2012 and Dionisis Savvopoulos named his latest (2021) series of gigs as “Woodstock. I was here”, with him performing songs of his early albums and covers of the era. Iraklis Triantafilidis still performs live and 4 Levels Of Existence were suddenly popular again, after Jay-Z borrowed a sample of A day in Athens in the Grammy awarded single Run this Town. In the new millennium local and consciously progressive music scene of Greece has shown a whole new creative power, with many albums released, but still pertained to a limited audience.
Βιβλιογραφία
Αβδελά ,Έφη et al, Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα. Προσλήψεις και χρήσεις στις επιστήμες, την πολιτική, τη λογοτεχνία και την ιστορία της Τέχνης, κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης&Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ηράκλειο, 2017.
Αλεξίου, Γιάννης, Πρωτοπόροι του ελληνικού rock, Ogdoo music group, Αθήνα, 2021
Hobsbawm ,Eric et al, Η επινόηση της παράδοσης, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2004.
Καλλιβρετάκης, Λεωνίδας, «Προβλήματα ιστορικοποίησης του rock φαινομένου: εμπειρίες και στοχασμοί.», Τα Ιστορικά, τ. 11/20, Αθήνα, Ιούνιος 1994.
Kατσάπης, Κώστας, Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ φαινομένου στην Ελλάδα (1956-1967), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα, 2007
Κατσάπης, Κώστας, Το πρόβλημα νεολαία. Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στην μεταπολεμική Ελλάδα. 1964-1974, εκδόσεις Απρόβλεπτες, Αθήνα, 2013.
Κορνέτης, Κωστής, Τα παιδιά της δικτατορίας, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2015.
Μάρκου, Γ. Ιωάννα, Νεανικές υποκουλτούρες κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών, πρωτεύουσα μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη, 2012.
Μποζίνης Νικόλαος, Ροκ παγκοσμιότητα και ελληνική τοπικότητα. Η κοινωνική ιστορία του ροκ στις χώρες καταγωγής του και στην Ελλάδα, Αθήνα, 2007.
Πλάντζος, Δημήτρης, Το πρόσφατο μέλλον. Η κλασική αρχαιότητα ως βιοπολιτικό εργαλείο, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2016.
Τουρκογιώργης, Αντώνης, Το Συγκρότημα, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2007
Τσέτσος, Μάρκος, Εθνικισμός και λαϊκισμός στην νεοελληνική μουσική. Πολιτικές όψεις μιας πολιτισμικής απόκλισης, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2011.
Εφημερίδες / Περιοδικά
Μουσική, τεύχη 77,78,80,81,87,88,
Μοντέρνοι Ρυθμοί, τεύχη 80,81,86,98.
Δικτυογραφία
Φώντας Τρούσας- Δισκορυχείον:
«Τί άκουγαν στη Χούντα; Έλα ντε…» (22/4/2012)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2012/04/blog-post_22.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Όλο το καλό rock που ακουγόταν στην Ελλάδα λίγο πριν και λίγο μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967» (20/4/2017)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2017/04/rock-21-1967.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Μίκης Θεοδωράκης. Μουσική για τις μάζες, 18 Λιανοτράγουδα κτλ» (17/11/2014)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2014/11/18.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Οι γιεγιέδες… αντιστέκονται στη χούντα διασκεδάζοντας (με) τον Λαδά!» (3/6/2016)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2016/06/blog-post_3.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«η ταινία WOODSTOCK στην Ελλάδα, επί δικτατορίας – όσα δεν γράφτηκαν ακόμη…» (22/9/2021)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2021/09/woodstock.html (πρόσβαση 23/9/2021)
Rocking.gr
Κώστας Τουρνάς, συνέντευξη στους Κώστα Σακκαλή, Μανώλη Γεωργακάκη.(28/1/2016)
https://www.rocking.gr/interviews/kwstas-toyrnas-tragoydi-=-to-anekfrasto-to-anomologito-to-twrino/26415 (πρόσβαση 23/9/2021)
Δημήτρης Πουλικάκος, συνέντευξη στους Κώστα Σακκαλή, Μανώλη Γεωργακάκη (11/8/2008)
https://www.rocking.gr/interviews/Sunenteuksi_Dimitris_Poulikakos/4903 (πρόσβαση 23/9/2021)
Lifo.gr
Τρούσας Φώντας, «Οι σχέσεις του ροκ και του ελληνικού ροκ με το στρατό στην Ελλάδα λίγο πριν και αμέσως μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967» (21/4/2017)
https://www.lifo.gr/culture/music/oi-sheseis-toy-rok-kai-toy-ellinikoy-rok-me-strato-stin-ellada-ligo-prin-kai-amesos (πρόσβαση 23/9/2021)
Λιάνη Τατιάνα, «Ο Κωστής Κορνέτης συνθλίβει έναν μεταπολιτευτικό μύθο για το Πολυτεχνείο» (17/11/2020)
https://www.lifo.gr/culture/vivlio/o-kostis-kornetis-synthlibei-enan-metapoliteytiko-mytho-gia-polytehneio (πρόσβαση 23/9/2021)
Σαββόπουλος Διονύσης: Πώς έγραψα «Το Περιβόλι του Τρελλού»
https://www.lifo.gr/culture/music/dionysis-sabbopoylos-pos-egrapsa-periboli-toy-trelloy (πρόσβαση 23/9/2021)
Ιστορία της Ελληνικής Νεολαίας- To blog του Μανώλη Νταλούκα
«ΓΟΥΝΤΣΤΟΚ – Το φιλμ που διαμόρφωσε την ελληνική ψυχεδελική νεολαία» (21/8/2013)
https://freedomgreece.blogspot.com/2013/08/blog-post_20.html (πρόσβαση 23/9/2021)
Κώστας Κωνσταντινίδης
Εισαγωγή
Οι συζητήσεις, οι αναλύσεις, οι κριτικές για την εγχώρια ροκ παραγωγή εμπεριέχουν κάποια διαχρονικά μοτίβα. Γίνεται λόγος για μιμητισμό ξένων γκρουπ, για τις ερασιτεχνικές παραγωγές και το DIY feel, γράφεται συχνά το «για ελληνικό είναι εξαιρετικό», υπάρχουν διαφωνίες για το πόσο ο ελληνικός στίχος ταιριάζει ή όχι στο ροκ και φυσικά έχουμε τα “what if” σενάρια για τις χαμένες ευκαιρίες και τις αδικίες που έχουν υποστεί τα ελληνικά συγκροτήματα και καλλιτέχνες. Εν πολλοίς στον Τύπο αλλά και σε μεγάλη μερίδα ακροατών το ελληνικό ροκ παρουσιάζεται για δεκαετίες ως ιδιάζουσα περίπτωση, με έντονο το τοπικό στοιχείο. Επιχειρώντας να εξετάσουμε το prog rock στην Ελλάδα και να το δούμε μέσα στο ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που το γέννησε θα πρέπει να διευκρινίσουμε ορισμένα πράγματα.
Καταρχάς το ότι το ελληνικό prog ως αυτόνομo genre δεν υφίσταται, παρά μόνο πολύ αργότερα. Θεωρούμε πως δεν είναι δυνατόν να εξεταστεί ως μία συνειδητή μουσική έκφραση, αφού δεν μπορεί να διαχωριστεί από το rock ‘n’ roll / pop / rock της εποχής. Πρόκειται εξάλλου για συγκροτήματα που μοιράζονται μέλη, για παρέες που συχνάζουν στα ίδια στέκια, έχουν τις ίδιες ανησυχίες και αφορά κυρίως αστικά κέντρα, όπου τα ερεθίσματα από το εξωτερικό επικοινωνούνταν ευκολότερα. Επίσης, τα χρονικά όρια είναι ένα ζήτημα που σηκώνει πολλή συζήτηση. Εφόσον θα γίνει λόγος για το ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, μπορούμε να θέσουμε ως αφετηρία το 1967, οπότε και έχουμε τη δημιουργία των M.G.C., το πρώτο ή έστω ένα από τα πρώτα που ασχολήθηκαν σοβαρότερα με το αγγλόφωνο σύγχρονο ροκ και όχι με το μοντέρνο τραγούδι (ιταλικό, γαλλικό κ.τ.λ.), τη συναυλία των Rolling Stones και το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.
Ως συμβολικό τέλος θα θέσουμε το 1985, τη χρονιά του θρυλικού πια Rock In Athens αλλά και της δολοφονίας του 15χρονου Μιχάλη Καλτεζά από αστυνομικό της ΕΛ.ΑΣ, κατά τη διάρκεια των αντιδικτατορικών-αντιφασιστικών εκδηλώσεων για την επέτειο του Πολυτεχνείου. Σε δημοσίευμα εφημερίδας της εποχής ο δολοφονημένος νέος χαρακτηρίζεται από φίλους ως «ένα σκληρό παιδί, ένας ροκάς, που συμπαθούσε τους οργισμένους και αμφισβητίες νέους» (εφ. Τα Νέα 26/11/1985) . Μία κρατική δολοφονία που έρχεται να επανανοηματοδοτήσει τις σχέσεις εξουσίας και κοινωνίας, σε μια κοινωνία μάλιστα που θεωρούσε λυμένα αυτά τα θέματα μετά το Πολυτεχνείο.
Η δισκογραφία που έχουμε επιλέξει αποτελείται από γνωστές αλλά και λιγότερο γνωστές στο ευρύ κοινό κυκλοφορίες. Το soundtrack το αφιερώματος αυτού περιέχει τα εξής και θα παρουσιαστούν αναλυτικά στο β’ μέρος του.
Aphrodite’s Child – End Of The World
Aphrodite’s Child – It’s Five O’ Clock
Aphrodite’s Child – 666
Socrates – Phos
Ακρίτας – Ακρίτας
Ηρακλής – Σε Άλλους Κόσμους
Διονύσης Σαββόπουλος- Το Περιβόλι Του Τρελού
Διονύσης Σαββόπουλος- Μπάλλος
Διονύσης Σαββόπουλος- Βρώμικο Ψωμί
Axis – Axis
Τα 4 Επίπεδα Της Ύπαρξης – Τα 4 Επίπεδα Της Ύπαρξης
Vangelis O. Papathanasiou – Earth
Κώστας Τουρνάς- Απέραντα Χωράφια
Κώστας Τουρνάς- Αστρόνειρα
Μad – Mad
Gordian – Madeka
Δώρος Γεωργιάδης, Σταύρος Σιδεράς – Πέρασαν Δυο Χιλιάδες Χρόνια
Μαρίζα Κωχ- Αραμπάς
Θα επιχειρήσουμε σε αυτό το πρώτο μέρος, με βάση πάντα τους καλλιτέχνες και τα έργα τους που έχουμε διαλέξει, αρχικά να διακρίνουμε την ροκ υποκουλτούρα μέσα στην ασφυκτική καθημερινότητα μιας δικτατορίας, η οποία αν και φανερά αμερικανόφιλη, περιείχε τόσο έντονο το ελληνοχριστιανικό-εθνικιστικό στοιχείο, ώστε η επικοινωνία ακόμα και με τα όσα συνέβαιναν στη Δύση να μην γινόταν εντελώς απρόσκοπτα. Θα προσπαθήσουμε να απομυθοποιήσουμε κάποια στερεότυπα που ακολουθούν λίγο πολύ μέχρι σήμερα το ροκ ως μία αντισυμβατική καλλιτεχνική έκφραση, αλλά και ως έναν τρόπο ζωής που τον χαρακτηρίζει μία «επαναστατικότητα». Υπήρξε όντως κάτι τέτοιο την περίοδο που εξετάζουμε; Συνιστούσαν απειλή για το καθεστώς «τα παιδιά με τα μαλλιά και με τα μαύρα ρούχα»; Έπειτα θα ιχνηλατήσουμε την επιρροή της παράδοσης και την ενσωμάτωσή της μέσα στη δισκογραφική παραγωγή της εποχής, τόσο ως μορφή διαμαρτυρίας, όσο και ως πειραματισμού. Στη συνέχεια θα ερευνήσουμε την «αρχαιομανία» που εμφανίζεται ως μοτίβο σε πολλούς καλλιτέχνες, τόσο ως προς την ονομασία των συγκροτημάτων, όσο και ως προς την χρήση της αρχαίας Ελλάδας ως εξαγώγιμο brand. Τέλος, θα γίνει μία σύντομη μνεία για το ροκ κατά την Μεταπολίτευση, με τα όσα το απασχόλησαν, όταν πια δεν είχε να αντιμετωπίσει μία Χούντα, αλλά έπρεπε να αναμετρηθεί με τον ίδιο του τον εαυτό και την «αυθεντικότητά» του;
Μοντέρνες αρρυθμίες. Το ελληνικό rock μέσα στην παραφωνία της Χούντας
«Ο νεαρόκοσμος των οπαδών της ξένης μουσικής είναι ένας άλλος κόσμος. Είναι παιδιά με οικογενειακή αγωγή και σχολική μόρφωσι, παιδιά που μιλούν ή σπουδάζουν δύο και τρεις ξένες γλώσσες. Και επειδή γνωρίζουν τις ξένες αυτές γλώσσες και επειδή δεν αρέσκονται στην μελωδία των μπουζουκιών, έδειξαν και δείχνουν ιδιαίτερη αγάπη στην ξένη ελαφρά μουσική».
«Η νέα Εθνική Κυβέρνησι, όχι μόνον δεν θα αφαιρέσει το τραγούδι από τα χείλη της νεότητος, αλλά παράλληλα με τα ξένα τραγούδια ποιότητος, θα βοηθήση να φτάση και το ελληνικό τραγούδι σε τέτοιο ύψος, που να μην έχει να ζηλέψει τίποτα από το ξένο.»
«..υπήρξαν δημοσιογράφοι, διακεκριμένοι μάλιστα, οι οποίοι αντί ν ασχοληθούν με τους νέους εκείνους-τους ολίγους ευτυχώς- που συγκεντρωνόντουσαν στα προπύλαια των Πανεπιστημίων και πολιτικολογούσαν, ασχολήθηκαν με τον νεαρόκοσμο της χώρας μας, τους αποκαλούμενους Τηναίητζερς…»
«Οι μέρες που πέρασαν χάρισαν σ’ αυτόν τον ταλαίπωρο τόπο, την ησυχία και την σταθερότητα που χρειαζόταν. Όσοι είναι νέοι, αυτόν τον καιρό, θα ‘χουν μεθαύριο να μιλάνε στα παιδιά τους για την 21η Απριλίου».
«Τίποτε δεν άλλαξε στους Μ.Ρ. Όλες οι μουσικές τους σελίδες υπάρχουν, εκτός από τις φωτογραφίες των συγκροτημάτων εκείνων με τα μακρυά μαλλιά.[…]…. Φωτογραφίες συγκροτημάτων και τραγουδιστών με μαλλιά, τόσο μακρυά, που να θίγουν την κοσμικότητα και την ανδρική αξιοπρέπεια, δεν θα ξαναβγουν στο φως της δημοσιότητας.»
Αυτά έγραφαν οι Μοντέρνοι Ρυθμοί, τον Μάιο του 1967 (τεύχη 80-81), λίγο μετά το χουντικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Ο συντάκτης φρόντισε με αυτόν τον τρόπο να δηλώσει στην νέα εξουσία πως οι αναγνώστες του περιοδικού, η νεολαία της δεκαετίας του 1960, δεν αποτελούν απειλή για το καθεστώς, αφού είναι «σπουδαγμένοι» και «παιδιά από σπίτι» και άρα όχι τεντη-μπόηδες, γιεγιέδες, χίπηδες και «αντιδραστικά στοιχεία». Αυτή η συμμόρφωση στις επιταγές της εξουσίας φαίνεται πως ικανοποίησε και τον κονφερασιέ, δημοσιογράφο και παραγωγό Νίκο Μαστοράκη, ο οποίος από τις σελίδες των Μοντέρνων Ρυθμών θα γράψει πως «από το βράδυ κιόλας της 21ης Απριλίου αποκατεστάθη η μουσική ομαλότητα των ερτζιανών». Μεταξύ άλλων υιοθετούσε και την-πλέον στερεοτυπική συντηρητική ρητορική-περί των «άπλυτων» νεολαίων, ως φορέων ιδεών που απειλούσαν τον καθωσπρεπισμό και την ησυχία, τάξη και ασφάλεια, την οποία ένα κομμάτι της κοινωνίας θεωρούσε ως χαρακτηριστικό εύρυθμης και υγιούς λειτουργίας της, με κάθε κόστος. Από τους Μοντέρνους Ρυθμούς, εκτός από τον Νίκο Μαστοράκη, πέρασαν και άνθρωποι που ενεπλάκησαν αργότερα στην πολιτική ζωή του τόπου, όπως ο Γιώργος Καρατζαφέρης και ο Τέρενς Κουίκ. Ωστόσο το περιοδικό αποτελεί μία εξαιρετική πηγή πληροφοριών για το μουσικό γίγνεσθαι της εποχής, καθώς και για τις τάσεις της νεολαίας (μόδα, νυχτερινή ζωή κ.α.). Μιας νεολαίας που σύμφωνα με τον ιστορικό Κώστα Κατσάπη διακρίνεται σε αυτούς που αρέσκονταν στο «μοντέρνο» τραγούδι, δηλαδή στο ελαφρύ ποπ κυρίως εξ Ιταλίας και Γαλλίας, σε αυτούς που παρακολουθούσαν τις μουσικές εξελίξεις και γενικότερα προσπαθούσαν να ενημερωθούν για τις διεθνείς κυκλοφορίες, ένα λίγο πολύ απολιτίκ δηλαδή μουσικόφιλο ακροατήριο και τέλος τους συνειδητοποιημένους Αριστερούς, αυτούς που εκτός από το rock της εποχής τους εξέφραζε και το πολιτικό ελληνόφωνο τραγούδι. Σε αυτό φαίνεται να συμφωνεί και ο ιστορικός Κώστας Κορνέτης, όπου από συνεντεύξεις νέων της εποχής, καταλήγει ότι οι rockers χωρίζονταν σε απολιτικούς που άκουγαν Led Zeppelin και Deep Purple και σε αυτούς που μέσω του Dylan, της Baez κτλ είχαν αρχίσει να διαμορφώνουν μία πολιτική συνείδηση.
Πώς επηρεάστηκε όμως η καλλιτεχνική παραγωγή και τα ακούσματα των καλλιτεχνών από τη λογοκρισία του καθεστώτος; Υπήρξε το ροκ και δη το προοδευτικό μία επαναστατική πρόταση στα ελληνικά πράγματα, τόσο καλλιτεχνικά όσο και ιδεολογικά ή μήπως τελικά η εντύπωση που έχει δημιουργηθεί για την εποχή, έχει εξιδανικεύσει ή ρομαντικοποιήσει το ροκ και τους ακροατές του σε σχέση με την πολιτική κατάσταση της εποχής; Οι απαντήσεις, όπως και σε κάθε ιστορικό και κοινωνικό ζήτημα, είναι πολύπλοκες και δεν μπορούν να απαντηθούν μανιχαϊστικά.
“Talkin’ ‘bout a generation”
Αρχικά, ερευνώντας τις δηλώσεις, τα απομνημονεύματα και γραπτά κάποιων εκ των πρωταγωνιστών των μουσικών πραγμάτων αλλά και μεταγενέστερων μελετητών της περιόδου, σχηματίζεται μία εικόνα για το πως ανακαλούν οι πρώτοι στην μνήμη τους μια σκοτεινή περίοδο της χώρας, η οποία όμως μας έδωσε μερικούς από τους πλέον εμβληματικούς δίσκους της εγχώριας παραγωγής, αλλά και μέσω των γραπτών των δεύτερων εμφανίζονται διάφορες ρωγμές στα εμπεδωμένα αφηγήματα.
Φαίνεται αρχικά πως η νεολαία της εποχή γνώριζε αρκετά για τα διεθνή τεκταινόμενα στο χώρο του rock. Σύμφωνα με τον Κωστή Κορνέτη, οι γνωστοί καλλιτέχνες της εποχής (Beatles, Pink Floyd, Led Zeppelin, Frank Zappa, Deep Purple κτλ) δεν ήταν καθόλου άγνωστοι στο ελληνικό κοινό, αφού εμφανίζονται τόσο στο soundtrack ελληνικής ταινίας της εποχής (Μαύρο-Άσπρο, του Θανάση Ρεντζή και Νίκου Ζερβού το 1973, δύο μήνες πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου), όσο και στο ίδιο το φιλμ, που αφορά σκηνές από τη ζωή ενός φοιτητή των Καλών Τεχνών, και επιπλέον τις πολιτικές ζυμώσεις της εποχής, τις αποφάσεις για παθητική ή ενεργητική αντίσταση και τους ατομικούς συμβιβασμούς. Στην ίδια ταινία, ο πρωταγωνιστής επισκέπτεται το γνωστό τότε δισκάδικο Pop 11, των αδερφών Φαληρέα, στο οποίο και βλέπουμε μεταξύ άλλων μια αφίσα του Frank Zappa. Οι MGC, του Δ. Πουλικάκου και Δ. Πολύτιμου διασκεύαζαν Zappa, Cream, Jimi Hendrix, Velvet Underground κ.α. Στο εξώφυλλο του τεύχους 98 (1/1968) των Μοντέρνων Ρυθμών κάνει την εμφάνισή του ο Jimi Hendrix. Ο Κώστας Τουρνάς φυσικά και πρέπει να γνώριζε και να είχε μελετήσει τον David Bowie πριν γράψει τα Αστρόνειρα, όπως και την βρετανική psych / folk πριν συνθέσει τα Απέραντα Χωράφια. O ίδιος σε συνέντευξή του θεωρεί πως «το image του Bowie και των T-Rex μπορεί και να δούλεψε ως επιρροή». Για τους Poll και τον κλασικό τους πια δίσκο με το ταγάρι αναφέρει πως η φωνητική τους επιρροή δεν ήταν τόσο οι Beatles, αλλά τα αντίστοιχα αμερικανικά φωνητικά σχήματα, όπως οι Crosby, Stills, Nash & Young.
Συνεπώς η πρόσβαση στα ακούσματα αυτά ήταν εύκολη, ακόμα και πριν το 1973 και την απόπειρα της Χούντας να δείξει ένα πιο «μετριοπαθές» πρόσωπο, σαν τον θείο που κάθεται στο τραπέζι με την νεολαία. Συγκεκριμένα μέσα από τις σελίδες των Μοντέρνων Ρυθμών, ήδη από το 1967 προσκαλούσε τα ελληνικά συγκροτήματα να είναι πιο εξωστρεφή αφού «κανείς δεν εμποδίζη τα συγκροτήματα μας να ξαναρχίσουν τις συναυλίες τους.[…] Περιμένουμε και θα βοηθήσουμε κάθε ζωντανή καλλιτεχνική εκδήλωση» έγραφε το περιοδικό. Οι δημοφιλείς (pop) Olympians το 1968 ενημέρωναν τους θαυμαστές τους πως υπηρετούν τη στρατιωτική τους θητεία και «σε λίγους μήνες θα μας συγκεντρώσουν στη Θεσσαλονίκη και θα παίζουμε σε στρατιωτικές χοροεσπερίδες…». Μετά το Πολυτεχνείο βέβαια και την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Ιωαννίδη, η απομάγευση ήταν έντονη και αιφνίδια, οπότε και έπρεπε να φτάσει η τραγωδία της Κύπρου, ώστε να οδηγηθούμε στην Μεταπολίτευση. Καλλιτέχνες όπως οι Aphrodites Child, οι Axis και οι Socrates ξενιτεύτηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στο εξωτερικό, οπότε σίγουρα και οι προσλαμβάνουσές τους ήταν διαφορετικές. Τα πρώτα ελληνικά rock γκρουπ στα 60ς ξεκινούν ως μπάντες διασκευών ξένων τραγουδιών, αλλά μετά την Μπητλομανία, καθώς και μετά την εμπορική επιτυχία των Olympians, οικειοποιούνται τις ορχηστρικές rock φόρμες και επιχειρούν δικές τους δημιουργίες. Φροντίζουν και προσπαθούν όμως να τις προσαρμόσουν στην ελληνική πραγματικότητα, οπότε και προκύπτουν σημαντικοί δίσκοι με ελληνικό στίχο πια. Δυστυχώς η πλειοψηφία τους δεν γνώρισε εμπορική επιτυχία και οι περισσότεροι εκ των δημιουργών τους δεν συνέχισαν τους «πειραματισμούς». Δίσκοι όπως αυτοί των Axis, των Aκρίτας, των 4 Επιπέδων της Ύπαρξης κ.τ.λ., απέκτησαν μία καλτ ταυτότητα και δη αυτή του παρωχημένου και δεινοσαυρικού rock, μέχρι να επανεκτιμηθούν αρκετές πια δεκαετίες μετά από συλλέκτες, μουσικογράφους αλλά και εταιρείες που επιχειρούν να τους επανακυκλοφορήσουν.
Από την άλλη ο Δημήτρης Πουλικάκος, ο οποίος επίσης έζησε για μεγάλο διάστημα στο εξωτερικό εκείνη την περίοδο, έχει αντίθετη άποψη, αφού όπως διαβάζουμε σε συνέντευξή του θεωρεί πως ακούσματα όπως ο Zappa και o Dylan ήταν προσιτοί σε λίγα άτομα. Για τον Παύλο Σιδηρόπουλο πάλι, ροκ στην Επταετία σήμαινε «όχι στα ιταλικά τραγούδια, μίσος για τη Δεξιά και για οποιαδήποτε απόκρισή της, αντιεξουσιαστικές τάσεις, με την κυριολεξία της φράσης και όχι με τις ερμηνείες που τις έδωσαν στο δρόμο διάφοροι θεωρητικοί, χιούμορ και ερωτισμό». Ενώ συμπληρώνει πως ακόμα και οι Beatles αποτελούσαν μια «επαναστατική» ακρόαση που επέφερε κοινωνική απομόνωση. Tο Pop 11, το γνωστό δισκάδικο της εποχής, ο Σιδηρόπουλος το τοποθετεί αναφανδόν στο underground, αφού του είχαν πει πως πρόκειται για το «κρυφό σχολειό της ροκ στην Αθήνα», ενώ ο Τουρκογιώργης αναφέρεται σ’ αυτό ως το «trendy» δισκάδικο της Σκουφά. Στην πραγματικότητα βέβαια ούτε οι Beatles, ούτε οι Stones ήταν απαγορευμένοι και λογοκριμένοι από τους Χουντικούς. Μάλιστα, όπως θα δούμε και παρακάτω, πολλοί εκ των μουσικών της εποχής, έπαιζαν σε φεστιβάλ και χοροεσπερίδες υπό το άγρυπνο μάτι των στρατιωτικών.
Οι «γιεγιέδες», άλλωστε, προβάλλονταν ακόμα και ως καρικατούρες στις ελληνικές ταινίες της εποχής (π.χ. Η θεία μου η χίπισσα (1970), Μαριχουάνα Στοπ (1971) κτλ), οι σπηλιές στα Μάταλα ήταν γεμάτες, ενώ ακόμα και κάποια μικρότερης εμβέλειας συγκροτήματα της εποχής ήρθαν στην Ελλάδα για συναυλίες, καταρρίπτοντας τον σχετικό μύθο περί της πλήρους απομόνωσης της χώρας από το διεθνή πολιτισμικό χάρτη. Όπως γράφουν και δημοσιογράφοι και ερευνητές, αυτές οι επισημάνσεις γίνονται όχι με σκοπό τη σχετικοποίηση των εγκλημάτων της Χούντας και του ξεπλύματος του ξύλου που εισέπραξαν ουκ ολίγοι νέοι στα κρατητήρια, αλλά ώστε να τοποθετηθεί σε ένα πιο νηφάλιο πλαίσιο η ροκ υποκουλτούρα και οι κοινωνικοπολιτικές της διαστάσεις. Και η πλέον περίτρανη διάψευση περί του «απαγορευμένου» rock, ήταν, εκτός από τις μουσικές σκηνές όπως το Κύτταρο και το Rodeo που φιλοξενούσαν καθημερινά συναυλίες, η ίδια η δισκογραφία. Ο Τουρνάς αντίθετα θα ισχυριστεί πως η καταπίεση ήταν έντονη και μάλιστα πως ο ίδιος πέρασε ώρες σε κάποιο γραφείο προσπαθώντας να εξηγήσει σε κάποιον στρατιωτικό πως το «Ήλιε Μου» των Poll δεν κρύβει αντικαθεστωτικά μηνύματα. Ο Σαββόπουλος τέλος ερωτώμενος για το «Περιβόλι του Τρελού» μας λέει πως η Συννεφούλα είναι ένα «σαρκαστικό στρατιωτικό εμβατήριο». Ωστόσο, μας υπενθυμίζει εκ των υστέρων ότι πολλοί από τους στίχους του έχουν παρερμηνευτεί και κάποια πράγματα ήταν περισσότερο προσωπικά βιώματα, παρά κάτι περισσότερο.
Εκεί που φαίνεται να υπάρχει ωστόσο μία ομοφωνία είναι σχετικά με τον αντίκτυπο της προβολής της ταινίας για το Woodstock. Ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, παρών ο ίδιος στην πρώτη προβολή της ταινίας στην Αθήνα, αναφέρει πως υπήρξε η ιστορικά πρώτη επίσημη σύγκρουση μεταξύ καθεστώτος και νεολαίας, με άφθονο ξύλο και επεισόδια στην οδό Βουκουρεστίου, όπου βρισκόταν ο κινηματογράφος Παλλάς, αλλά και στο Σύνταγμα. Ο Τύπος κάνει λόγο για περίπου «πέντε χιλιάδες χίπις», οι οποίοι γέμισαν τους δρόμους από νωρίς το πρωί της ημέρας της πρεμιέρας. Ο Αντώνης Τουρκογιώργης μιλάει για μια προβολή που αφενός λειτούργησε ως «σχολείο» αφού βλέποντας τα live έπαιρναν ιδέες και αφετέρου αποτέλεσε και μία αφορμή να πάρει στα σοβαρά η νεολαία το «ξένο» ροκ, αφού από την επόμενη μέρα στον Φλίσκο, όπου και εμφανίζονταν, ο κόσμος ανταποκρίθηκε πολύ πιο μαζικά και θερμά από πριν.
Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε και στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου και η Ελλάδα πια δένεται για τα καλά στο Αμερικανικό άρμα, αφού ο αντικομμουνισμός ήταν «σημαία» και για τους Συνταγματάρχες. Το rock θεωρούνταν ακίνδυνο και ελεγχόμενο και ο χιπισμός μια περιορισμένη απειλή για τα χρηστά ήθη, η οποία περιοριζόταν σε στιλιστικές προτιμήσεις, όπως τα μακριά μαλλιά και οι μίνι φούστες, οι οποίες ως απολιτικές φαίνεται πως δεν επηρέαζαν την ιδεολογική συγκρότηση της νεολαίας. Εξάλλου η όποια επιρροή του Μάη του ’68 και της Νέας Αριστεράς, καθώς και το ίδιο το rock, αποτελούσαν αστικά φαινόμενα, με περιορισμένους θύλακες ακόμα και στις μεγάλες πόλεις. Ένα εμπόδιο, όχι ασήμαντο, αλλά σημειολογικά σημαντικό και για την εξέλιξή του στη χώρα, υπήρξε η αγγλική γλώσσα, που ενώ είχε αρχίσει να γίνεται κτήμα της φοιτητικής νεολαίας, δεν είχε φτάσει ακόμα στα πλατιά στρώματα της κοινωνίας, ορθώνοντας έτσι ένα επικοινωνιακό τείχος ανάμεσα στους ακροατές και αναγνώστες και τα μηνύματα της Αντικουλτούρας. Είναι χαρακτηριστικές και πλέον γλαφυρές οι αποδόσεις γνωστών διεθνών επιτυχιών της εποχής με ελληνικούς χαρακτήρες (π.χ Πρόκολ Χάρουμ- Ε Γουάητερ Σέηντ οφ Πέηλ κ.τ.λ.).
Επιστρέφοντας στην προβολή της ταινίας του Woodstock, οι μαρτυρίες αναφέρουν πως οι θεατές συμμετείχαν ενεργά στην προβολή και αντιδρούσαν στους στίχους και στα μηνύματα για ειρήνη των καλλιτεχνών. Μάλιστα ως «δρώμενο» φαίνεται πως άναψαν κεριά όταν ο πρόσφατα εκλιπών Hendrix έπαιζε το σετ του, όπως και φώναζαν «ελευθερία» συνοδεύοντας τον Richie Havens. Ο Μανώλης Νταλούκας αναφέρει πως μετά τα επεισόδια η προβολή της ταινίας διακόπηκε για δύο εβδομάδες και επετράπη ξανά μετά από μια παρέμβαση του Γεώργιου Γεωργαλά, υφυπουργού παρά τω Πρωθυπουργώ και προπαγανδιστή της Χούντας (συγγραφέως διαφόρων παρα-ιστορικών «εγχειριδίων» για την καταγωγή των Ελλήνων, εκδομένων τα χρόνια εκείνα από τον οίκο του πατέρα του Άδωνι Γεωργιάδη). Ο Γεωργαλάς, ως γνήσιος προπαγανδιστής, διέκρινε την συναισθηματική εκτόνωση που προσφέρει το ροκ και η υποκουλτούρα και φυσικά δεν θέλησε να ρισκάρει μία περαιτέρω πολιτικοποίηση μιας έως τότε απολιτίκ μερίδας της νεολαίας. Έτσι, όπως αναφέρει το Δισκορυχείον ,βαφτίζει σε συνέντευξή του στα Επίκαιρα τα επεισόδια ως «ανάξια λόγου» και την ίδια την ταινία ως «αθωότερη από τις περισσότερες ταινίες που προβάλλονται έξω ή στην TV» και έτσι την αποσυνδέει από όλες τις ιδεολογικές της συνδηλώσεις και τα όσα το ίδιο το Φεστιβάλ πρέσβευε για την Αντικουλτούρα.
Αυτές οι εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις μελετητών και πρωταγωνιστών αντανακλούν προφανώς και θέματα μνήμης και προσωπικών βιωμάτων που αποτελούν αφενός σημαντικές πηγές για τα γεγονότα της εποχής, αλλά ενίοτε δεν ερμηνεύουν ορθά τις γενικότερες τάσεις της, καθώς συχνά ο φακός τους είναι εστιασμένος σε ένα περιορισμένο γεωγραφικό και πολιτισμικό χώρο. Παρά όμως τον «ηθικό πανικό του ροκ εν ρολ» και τη διάβρωση του επιβαλλόμενου καθωσπρεπισμού της νέας γενιάς, συμπεραίνουμε πως το ξενόγλωσσο rock δεν φαίνεται να απασχολούσε ιδιαίτερα την ατζέντα των Συνταγματαρχών. Ο Κατσάπης αναφέρει, σχετικά με την επίσκεψη των Beatles ως τουριστών στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1967, πως δεν ανησύχησε ιδιαίτερα το καθεστώς, αφού το ίδιο φρόντιζε μέσω του mainstream μουσικού Τύπου, δηλαδή των Μοντέρνων Ρυθμών, να παρουσιάζει μια συντηρητική, ελληνοποιημένη και κυρίως ηθικά άμεμπτη εκδοχή του μοντέρνου τραγουδιού. Το κοινό αυτό, ενημερωνόταν για τις μουσικές εξελίξεις μεν, ωστόσο το έντυπο καλλιεργούσε μία απολιτική στάση και προωθούσε ένα κοινωνικά συμβιβασμένο είδος τραγουδιού, επιχειρώντας να διώξει από πάνω οποιαδήποτε υπόνοια περί επαναστατικότητας, τεντιμποϊσμού και ηθικά μεμπτής συμπεριφοράς. Την ίδια εποχή ραδιοφωνικοί σταθμοί έπαιζαν ανενόχλητοι τραγούδια των Rolling Stones και άλλων «αντιδραστικών» ροκάδων και μάλιστα στο βιβλίο του «Το πρόβλημα νεολαία» ο Κατσάπης κάνει λόγο ακόμα και για «ορχήστρα γιε-γιέδων» που έπαιξε live στην Σχολή Ευελπίδων(!).
Πολλοί εκείνη την εποχή (60s-70s) μαρτυρούν πως ήρθαν σε επαφή με το ξένο ροκ από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Αμερικανικής Βάσης της Γλυφάδας (Α.F.R.S.). Φυσικά δεν επρόκειτο για κάποιον underground πειρατικό σταθμό που λειτουργούσε παράνομα από το Καθεστώς, αλλά έναν ελεύθερο σταθμό, στον οποίο είχε εύκολη πρόσβαση σχεδόν ο καθένας που είχε έναν δέκτη. Οι μουσικές εκπομπές του φαίνεται πως αποτέλεσαν Ευαγγέλιο για τους ανήσυχους ακροατές της εποχής, αφού έτσι μάθαιναν το τοπ-40 των αμερικανικών charts. Οι Μοντέρνοι Ρυθμοί μας ενημερώνουν επίσης πως ο Κεντρικός Σταθμός των Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδας «εξακολουθεί να προσφέρη τις πιο ευχάριστες εκπομπές».
Ο Κώστας Αρβανίτης σε ένα διαφωτιστικό κείμενό του στο περιοδικό Μουσική, δέκα χρόνια μετά το Πολυτεχνείο, επισκέπτεται την «ξένη χώρα» του πολιτιστικού γίγνεσθαι της Χούντας και σταχυολογεί αποσπάσματα του Τύπου, που προδίδουν μία περισσότερο συμβιβασμένη πραγματικότητα από αυτή που έχει παγιωθεί στις συνειδήσεις των μετέπειτα γενεών, σχετικά με την επαναστατικότητα του rock, την Αντικουλτούρα και τις δράσεις των καλλιτεχνών της εποχής. Παρακάτω αποσπάσματα των Μοντέρνων Ρυθμών για τις εμφανίσεις γνωστών καλλιτεχνών, σε επίσημες εκδηλώσεις του καθεστώτος και όχι μόνο.
«Μεγάλη επιτυχία σημειώνουν οι καλλιτεχνικές βραδιές του συμπαθέστατου Λεό στο κλαμπ της Πλάκας «Λεωνίδας»…Πολλοί καλλιτέχναι της σκηνής και του πενταγράμμου, δίνουν κατ’ αυτάς το παρών τους, δημιουργώντας μια άκρως εκρηκτική και κεφάτη ατμόσφαιρα….Ένα από τα τελευταία βράδυα, διέκρινα μεταξύ των θαμώνων την Χριστίνα Σύλβα, τον Κώστα Βουρνά και τον Σταύρο Παράβα να χορεύουν κάτω από τους ήχους των Εμ-Τζι-Σι.» (Δεκέμβρης 1967)
«Στο χώρο του εφοπλιστού Χανδρή έπαιξαν οι Μέτεορς και κράτησαν τον κόσμο στην πίστα μέχρι τα ξημερώματα[…] Στον χορό των υπαλλήλων της ΔΕΗ που έγινε στο Χίλτον έπαιξαν οι Εμ-Τζι-Σι και εσημείωσαν άλλη μια φορά επιτυχία»( Μάρτης 1968)
Εντωμεταξύ στην Θεσσαλονίκη την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκε και διαγωνισμός συγκροτημάτων στο γνωστό κλειστό γήπεδο του Παλαί Ντε Σπορ.
«Το Παλαί Ντε Σπορ γέμισε για άλλη μια φορά ασφυκτικά το βράδυ μιας τελευταίας Δευτέρας, όταν φιλοξένησε τα επτά πιο γνωστά συγκροτήματα της Θεσσαλονίκης σε μια μεγάλη συναυλία για την ανάδειξη του δημοφιλέστερου. Έλαβαν μέρος οι Πρόσπερους, Μπε Εμ Βε, Στρέηντζερς, Χιππις,, Μπλόου Απ,, Βόρειοι και οι Άνιμαλς (σ.σ. προφανώς συνωνυμία). Επίσης εμφανίστηκαν εκτός συναγωνισμού και οι Άϊντολς, οι Φωρ Πέννις, με την Ία Μακκά, η ορχήστρα Λίο Φαμπιάνι και οι Μπο Μπος Μπαντ. […] Οι εισπράξεις της συναυλίας διετέθησαν υπέρ της Ενώσεως Οικογενειών Στρατού.[…] Επίσης προεβλήθη από την τηλεόραση Θεσσαλονίκης και Ενόπλων Αθηνών και αναμεταδόθηκε από τον τοπικό στρατιωτικό ραδιοσταθμό.» (Μάρτης 1968)
Μέσα στο βαθύ σκοτάδι της Επταετίας, το 1971, όταν οι παγκόσμιες εξελίξεις στην μουσική έτρεχαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, κάποια έντυπα στην Ελλάδα προσπαθούσαν να πιάσουν τον παλμό της εποχής και άρθρα, πολλές φορές ακόμα και ανυπόγραφα, ενημέρωναν τους μουσικόφιλους της εποχής για τα σημαντικά τεκταινόμενα και τον αντίκτυπό τους.
«Νέοι άνθρωποι, νέες αντιλήψεις, νέα όργανα και συνδυασμοί οργάνων παράγουν την μουσική που εκφράζει την εποχή μας.
Οι Ζέππελιν, οι Κινγκ Κρίμσον, ο Τζόε Κόκερ, η Λώρα Νάϊρο, και ο Μπομπ Ντύλαν, ο Κάουντρι Τζο και οι Φις, οι Φάμιλυ και οι Τι-Ρεξ,, οι Χου και οι Γκραντ Φανκ, η Μέλανι και ο Άρλο Γκάθρυ και εκατοντάδες άλλοι, μας προβληματίζουν και μας διασκεδάζουν με το πνεύμα και τις ικανότητες τους που τους χαρακτηρίζουν…» (Στέλιος Ελληνιάδης, περιοδικό Σώου, 1971).
Συνεπώς από τα παραπάνω στοιχειοθετείται ένα αφήγημα που ήδη από την περίοδο της Μεταπολίτευσης έχει αρχίσει να αμφισβητεί την επαναστατικότητα και την αντισυμβατικότητα των rock καλλιτεχνών της εγχώριας σκηνής, ως απόρροια της ασφυκτικής λογοκρισίας που επέβαλε το Χουντικό καθεστώς. Διαβάζουμε έτσι για δημοφιλείς καλλιτέχνες που έχουν καλλιεργήσει ένα διαχρονικά αντισυστημικό προφίλ, να παίζουν ανενόχλητοι σε εκδηλώσεις του καθεστώτος, σε χοροεσπερίδες στρατιωτικών και εφοπλιστών, με τον mainstream μουσικό Τύπο της εποχής να δημοσιεύει τα events, χωρίς κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια συγκάλυψης. Το ίδιο μαρτυρούν και από αισθητικής άποψης τα έργα των καλλιτεχνών, αφού οι εμφανείς επιρροές από γνωστούς καλλιτέχνες που μεσουρανούσαν στα τέλη των 60ς έως τα μέσα των 70ς επηρέασαν τις συνθέσεις, το image και την τεχνοτροπία τους. Ο Φώντας Τρούσας, σε κείμενα στο Δισκορυχείον, το προσωπικό του blog, θα ταχθεί και αυτός με το αφήγημα της περιορισμένης λογοκρισίας και θα κάνει λόγο για την αδιαφορία της Χούντας για το ψυχεδελικό ροκ και την χίπικη υποκουλτούρα. Σημειώνει πως τελικά αυτοί που κατέληγαν να ξυλοκοπούνται από την ΕΣΑ και να εξορίζονται στα ξερονήσια ήταν οι συνειδητοποιημένοι Αριστεροί, όσοι ενεπλάκησαν δηλαδή πραγματικά στον αντιδικτατορικό αγώνα με πολιτική και γενικότερη ακτιβιστική δράση. Η ακρόαση δίσκων των Rolling Stones, του Hendrix, των Deep Purple δεν υπήρξε ποινικά κολάσιμη και μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε ένα από τα σχετικά του κείμενα, οι Deep Purple έφτασαν μέχρι και στο εξώφυλλο του δημοφιλούς οικογενειακού περιοδικού Φαντάζιο (τ.197) ενώ ταυτόχρονα η τηλεόραση του καθεστώτος πρόβαλε μουσικές εκπομπές (με τον πανταχού παρόντα Νίκο Μαστοράκη, αλλά και τον Ντάνο Λυγίζο) στις οποίες και προωθούνταν τα συγκροτήματα της εποχής. Με τις απόψεις αυτές συμπλέει και ο Κώστας Κορνέτης στην μελέτη του για την νεολαία της περιόδου της δικτατορίας. Από τις συνεντεύξεις του, προκύπτει πως οι διώξεις, η λογοκρισία και οι προσαγωγές αφορούσαν κυρίως το πολιτικό τραγούδι, το οποίο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 είχε στοχοποιηθεί από Δεξιούς και ακροδεξιούς. Απότοκο αυτής της πολιτικής υπήρξε η απαγόρευση πώλησης, αλλά και ακρόασης δίσκων του Μίκη Θεοδωράκη μεταξύ άλλων, ο οποίος μετατράπηκε σε σύμβολο του αντικαθεστωτικού αγώνα. Στα δικά του τραγούδια το καθεστώς εντόπισε τα στοιχεία αυτά που θεωρούσε επικίνδυνα, σε συνδυασμό με τα 3Μ της εποχής (Μαρξ, Μάο και Μαρκούζε) και τις ιδέες τους, οι οποίες μετά τον Μάη του 1968 μετακενώθηκαν και στο ελληνικό φοιτητικό κίνημα. Η προληπτική λογοκρισία βέβαια που κράτησε μέχρι το 1969 δεν άφηνε έντυπο χωρίς την έγκριση της σχετικής Υπηρεσίας. Ωστόσο, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) διασώζεται πλήθος παράνομων περιοδικών, φυλλαδίων και εντύπων. Πολλά τραγούδια με ελληνικό στίχο και «παραδοσιακές» φόρμες στην μουσική τους επένδυση, ξέφευγαν από την μέγγενη της λογοκρισίας, ακριβώς επειδή η εκ νέου επινοημένη παράδοση δεν ενοχλούσε τη Χούντα, αντίθετα οι καλλιτέχνες γρήγορα κατάλαβαν ότι μπορούσαν να την χρησιμοποιήσουν, ώστε να περνάνε ευκολότερα τα μηνύματά τους, έστω και συγκαλυμμένα. Από την άλλη ο Μποζίνης στη διατριβή του εξετάζοντας την τοπική διάσταση του rock φαινομένου καταλήγει πως ως φαινόμενο δεν θα μπορούσε να παράγει μια συνειδητοποιημένη ιδεολογική αντίδραση-αμφισβήτηση-αντίσταση, αφού η Ελλάδα βρισκόταν σε μια κατάσταση πρώιμης εκβιομηχάνισης και ο καπιταλισμός δεν είχε ακόμα επιδράσει καταλυτικά στις καταναλωτικές συνήθειες των πολιτών. Επιπλέον, δεν υπήρχε και μια πολυπολιτισμική κοινωνία, όπου διάφορες εθνοτικές και φυλετικές ομάδες, όπως πχ οι μαύροι στις ΗΠΑ, να διεκδικούν ίσα δικαιώματα, μετά από αιώνες ρατσιστικών διαχωρισμών, δουλείας και μειωτικών συμπεριφορών απέναντί τους.
Προς άγρα ακολούθων ανάμεσα στην νεολαία επιδόθηκαν φυσικά και τα ακροδεξιά στοιχεία της εποχής, τα οποία βρήκαν ιδανικό περιβάλλον για να εκκολάψουν το αυγό του φιδιού. Μία πάγια τακτική στρατολόγησης νέων μελών που ακολούθησαν τα φασιστικά καθεστώτα και συνεχίστηκε μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες, όπου στελέχη νεοναζιστικών και φασιστικών οργανώσεων επιχειρούσαν προσηλυτισμό νέων μελών μέσα από διάφορες δημοφιλείς υποκουλτούρες, όπως οι οργανωμένοι σύνδεσμοι φιλάθλων ή οι μουσικές «φυλές». Φυσικά αυτό αποτελεί ένα πεδίο έρευνας από μόνο του, οπότε όντας επικεντρωμένοι στην νεολαία της εποχής οφείλουμε να αναφέρουμε την περίπτωση του Κωνσταντίνου Πλεύρη, συνεργάτη της Χούντας και εκφραστή αντισημιτικών και φασιστικών ιδεών. Στον Πλεύρη ανατέθηκε να οργανώσει ένα κομμάτι της νεολαίας, σύμφωνα με τις αρχές της ΕΟΝ του Μεταξά, στρατικοποιημένης και προσανατολισμένης στα εθνικά ιδεώδη. Η προσπάθεια προφανώς και αφορούσε τον όποιο αντίκτυπο είχε ο Μάης του ’68 και η Νέα Αριστερά στην Ελλάδα και την αναχαίτιση, φυσικά, του «κομμουνιστικού κινδύνου». Έτσι, οι Άλκιμοι, όπως ονομάστηκε η οργάνωση αυτή, ορκίστηκαν στο γήπεδο της ΑΕΚ και μάλιστα σε εντυπωσιακούς αριθμούς. Ο Πλεύρης αναφέρει περίπου 20 χιλιάδες, ενώ μέχρι το 1974 ο αριθμός φέρεται να φτάνει τις 60 χιλιάδες. Ο Νταλούκας αναφέρει πως το «δόλωμα» ήταν η εύρεση εργασίας και πως οι περισσότεροι δεν υπήρχε κάποιο ιδιαίτερο ιδεολογικό έρεισμα στην νεολαία, αφού η επέλαση της Αντικουλτούρας και η νεανική επαναστατικότητα έμελλαν να διαψεύσουν τις ελπίδες των Χουντικών για εδραίωση του καθεστώτος και τελικά να το βάλουν για πάντα στο χρονοντούλαπο.
Η επινοημένη ελληνική παράδοση ως έκφραση και ως αντίσταση
H προσπάθεια εθνικοποίησης της Τέχνης στην Ελλάδα είχε ήδη ξεκινήσει από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ποιητές όπως ο Περικλής Γιαννόπουλος έκαναν λόγο για μία μεταφυσική σχεδόν ελληνικότητα, που διέπει το ελληνικό τοπίο. Ο «ελληνικός» ήλιος, το γαλάζιο του Αιγαίου, ο νεοκλασικισμός στην αρχιτεκτονική υπερβαίνουν τα ρεύματα και τις τάσεις της Τέχνης και παρουσιάζονται έχοντας, για τον Γιαννόπουλο ή τον Ίωνα Δραγούμη, μία αυθύπαρκτη τελειότητα. Η κληρονομιά των ιδεών τους πέρασε στη λεγόμενη Γενιά του ’30 και ποιητές όπως ο Ελύτης και ο Σεφέρης ύμνησαν με τη σειρά τους αυτήν την φαντασιακή ελληνικότητα. Τα λόγια τους, οι στίχοι τους, η υψηλής ποιότητας ποίησή τους, μπολιάστηκαν με τις λαϊκές μελωδίες και συνθέτες, όπως ο Θεοδωράκης και ο Χατζιδάκις, φρόντισαν να τις περάσουν στον λαό, τόσο ως ένα αντίπαλο δέος στην δυτική μουσική παράδοση. Η παραδοσιακή μουσική, τα ρεμπέτικα, το μπουζούκι και οι μουσικοί δρόμοι της ευρύτερης ανατολικής Μεσογείου, στρατολογούνται και βαφτίζονται αμιγώς ελληνικά, δημιουργώντας μία νέα παράδοση. Μία μουσική που έχει σκοπό να ακούγεται πρωτίστως ελληνική. Ο Μίκης Θεοδωράκης εξάλλου στα δοκίμιά του περί ελληνικής μουσικής και περί Τέχνης γενικότερα θα είναι σαφής:
«Φαντασθείτε λοιπόν πόσο υπερήφανοι θα πρέπει να είμαστε για το λαό μας που όταν μείνει ενώπιος ενωπίω και θελήσει να τραγουδήσει σωστά για να ξεσπάσει και λυτρωθεί διαλέγει αληθινά έργα τέχνης-τη στιγμή που οι περισσότεροι από τους πολιτισμένους λαούς δεν έχουν για να εκφραστούν παρά αυτά τα μουσικοχορευτικά κατασκευάσματα που είναι άοσμα σαν το άζωτο και άγευστα σαν το άχυρο»
Ο Θεοδωράκης έβαζε βέβαια και μια μαρξιστική διάσταση στην λαϊκότητα της μουσικής και αντιμετώπιζε με ταξικούς όρους την ελιτίστικη δυτική μουσική και αντίστοιχα την παραδοσιακή λαϊκή ελληνική. Παρά το ιδεολογικό χάσμα που τους χωρίζει, η Χούντα δεν αρνείται τα όσα πρεσβεύει περί ελληνικότητας το έντεχνο λαϊκό τραγούδι και στρέφεται με πάθος στην παράδοση, προωθώντας την ως μία απαραίτητη αισθητική συνθήκη για την ορθή ελληνική αγωγή που ήθελε να δώσει στην νεολαία ως «εθνοσωτήριος κυβέρνηση». Είναι γνωστές άλλωστε οι εικόνες των στρατιωτικών να χορεύουν παραδοσιακούς χορούς σε διάφορες εθνικές επετείους και κάθε λογής γιορτές. Όπως αναφέρει και ο Hobsbawm σχετικά με την επινόηση της παράδοσης, η δημιουργία νέων κρατών κατά τον 19ο αιώνα γέννησε την ανάγκη της επινόησης παραδόσεων, πολιτικών αλλά και κοινωνικών τελετουργιών και όχι μόνο, προς επίρρωση των τότε νεότευκτων εθνικών ταυτοτήτων. Η δημιουργία μιας εθνικής ταυτότητας αφορά βέβαια μια δυναμική διαδικασία που χρονικά αλλάζει, οπότε και στην Ελλάδα και δη στην παραδοσιακή της μουσική, υιοθετήθηκαν ακόμα και καθαρά δυτικά όργανα, όπως το κλαρίνο, το οποίο όμως παίζοντας οι κατά τόπους οργανοπαίκτες (κυρίως στην Ήπειρο) με τις κλίμακες που γνώριζαν, έφτασε να θεωρείται άλλο ένα «παραδοσιακό» ελληνικό όργανο, με έντονο κιόλας το τοπικό στοιχείο. Η έκφραση της ελληνικότητας μέσω της μουσικής ταυτότητας, περιείχε ένα έντονο συναισθηματικό στοιχείο και ενίσχυε τους δεσμούς με το «ένδοξο» παρελθόν, το οποίο και παρουσιαζόταν σχεδόν άχρονο, κάτι που βόλευε φυσικά τους Χουντικούς και την εργαλειοποίηση της παραδοσιακής μουσικής στην εθνική διαπαιδαγώγηση του λαού. Ως έννοια η παράδοση εμπεριέχει και την έννοια της αυθεντικότητας, επομένως διαχωρίζεται σαφώς από τον νεότερο πολιτισμό, ο οποίος συνήθως παρουσιάζεται ως αλλοτριωμένος και «ξενομανής». Η «Καραγκούνα» συνεπώς όχι μόνο δεν ήταν επικίνδυνη για το καθεστώς, αλλά και προωθούσε την εθνική συνοχή. Πώς όμως πέρασε αυτή η παράδοση στην κουλτούρα της νεολαίας που την εποχή εκείνη ήδη επιχειρούσε να προκαλέσει «ηθικό πανικό» στις προηγούμενες γενιές και δεν είχε καμία όρεξη να συμμετάσχει στις ελληνόψυχες φιέστες;
Η πολιτικοποιημένη νεολαία, σύμφωνα με τον Κορνέτη, οικειοποιείται την παράδοση και την παρουσιάζει μέσα από το δικό της πρίσμα, μπολιάζοντάς την με τα δικά της σύγχρονα εκφραστικά μέσα, ως μία μορφή αντίδρασης τόσο στην γενιά που έζησε Κατοχή και Εμφύλιο, αλλά και στο στρατοκρατούμενο καθεστώς, που η μέγγενη της λογοκρισίας δεν επέτρεπε την ελεύθερη πολιτική έκφραση, ακόμα και μέσω της Τέχνης. Έτσι, συγκροτώντας μέσω του πολιτικού τραγουδιού την αντισυμβατική τους κοινωνική δράση, η νεολαία βρίσκει στέκια στις μπουάτ, όπου καλλιτέχνες όπως ο Νίκος Ξυλούρης, επιχειρούσαν μια αναβίωση των ρεμπέτικων και αντάρτικων τραγουδιών εν είδει αντίστασης. Στο ροκ, ο Σαββόπουλος είναι ίσως αυτός που με τραγούδια όπως την «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη» θα συγκαλύψει έναν ύμνο στον Τσε Γκεβάρα, όπως μαρτυρά ο ίδιος σε μεταγενέστερη συνέντευξή του. Στην εμβληματική του Μαύρη Θάλασσα επίσης ενσωμάτωσε, αφού τον έμαθε από την Δόμνα Σαμίου, αυτούσια μελωδία του θρακιώτικου Ζωναράδικου, παραλλάσσοντας τους στίχους. Τα «παιδιά με τα μαλλιά και με τα μαύρα ρούχα» ήταν άλλωστε οι συνομήλικοι του Σαββόπουλου, και το τραγούδι μια ειλικρινής προσπάθεια να χρησιμοποιήσει το χθες ώστε να απευθυνθεί στη σύγχρονη του νεολαία. Το «πείραγμα» των δημοτικών τραγουδιών, όπως το πραγματοποιούσαν στα live τους ο Σαββόπουλος ή η Μαρίζα Κωχ, μεταφραζόταν για την πολιτικοποιημένη νεολαία ως ένα πείραγμα στην εξουσία, μία πράξη αντίστασης στην επιβεβλημένη από τα πάνω παράδοση, την οποία είχαν συνδέσει με την αυστηρή ελληνοχριστιανική-συντηρητική ηθική του σχολικού και οικογενειακού περιβάλλοντος και τον καθωσπρεπισμό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο όχι μόνο η παράδοση διέφευγε εντέχνως την λογοκρισία, αφού η αμηχανία του να λογοκρίνει κάποιος στρατιωτικός την «Λαφίνα» θα ήταν μάλλον έντονη, αλλά χρησιμοποιώντας τα ίδια πολιτιστικά εργαλεία, παρουσίαζε μία «γελοιοποίηση» των ακουσμάτων της Χούντας.
Η ελληνικότητα όμως δεν ήταν μέλημα μόνον των ελληνόφωνων τραγουδοποιών, αφού και αγγλόφωνα σχήματα χρησιμοποίησαν έντονα δρόμους, τρόπους και ρυθμούς που απαντώνται στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, ώστε να δηλώσουν μία καταγωγή και να διαφοροποιηθούν αισθητικά, προσδίδοντας μία ανατολίτικη «μυστικιστική» χροιά στις συνθέσεις τους. Ο Vangelis, ήδη από το πρώτο του προσωπικό άλμπουμ Earth, θα χρησιμοποιήσει tabla, λαούτο και φλάουτο και πολυφωνικά σχήματα για να δώσει μια πιο folk διάσταση. Οι Axis στο εξαιρετικό ομώνυμο prog άλμπουμ τους του 1973, θα ονομάσουν κομμάτι τους Pa Vu Ga Di το οποίο και είναι ουσιαστικά το Αι γενεαί πάσαι με συνοδεία ηλεκτρικού οργάνου. Οι καμπάνες μάλιστα ως ηχόσημο, συμπληρώνουν την νοητή επιτέλεση της πασχαλινής ορθόδοξης τελετουργίας, όπως ακριβώς βιώνεται ετησίως από το εκκλησιαστικό ποίμνιο. Η εικονοκλαστική διάθεση όμως δεν εμπεριέχει κάποια «ασέβεια», αντιθέτως προσεγγίζει τον εκκλησιαστικό ύμνο μάλλον με απρόσμενο σεβασμό. Το θρυλικό κιθαριστικό σόλο του Γιάννη Σπάθα στο Mountains ήταν αυτό που αποτέλεσε σήμα κατατεθέν του μεγάλου αυτού κιθαρίστα και ένα υποδειγματικό πάντρεμα παραδοσιακών και δυτικών επιρροών. Τα διάσπαρτα folk στοιχεία άλλωστε στα τραγούδια τους, ειδικά στο Phos, φανέρωσαν μία ιδιαίτερη μουσική ταυτότητα που ανέδειξε και διεθνώς τους Socrates ως ένα από τα πλέον γνωστά ελληνικά συγκροτήματα. Παρόμοιας λογικής με το Mountains και το ηλεκτρικό σόλο-ταξίμι του Δήμου Παπαχρήστου των Ακρίτας στο τραγούδι Τα Παιδιά (The Family) από το ομώνυμο άλμπουμ τους, το οποίο μάλιστα και προηγείται του Phos των Socrates.
Η απόπειρα αυτή Ελλήνων καλλιτεχνών να πατήσουν πάνω σε γνώριμα ηχητικά τοπία, ώστε να αναδείξουν μία εθνική ταυτότητα μέσα από τις συνθέσεις τους δεν αποτελεί κάποια ιδιαίτερη πρωτοτυπία του εγχώριου ροκ. Τα ίδια πειράματα μπορεί να συναντήσει κανείς και στη διεθνή δισκογραφία, απλά σε εντελώς διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Ο ελληνικής καταγωγής (γεννημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπως και ο Ντέμης Ρούσσος) Demetrio Stratos άλλωστε με τους Area την ίδια εποχή θα χρησιμοποιήσει κάποιες πρωτότυπες τεχνικές στη φωνή του, αναμιγνύοντας ηπειρώτικα μοιρολόγια, νανουρίσματα, λαρυγγισμούς σε μία άνευ προηγουμένου avant garde προσέγγιση. Οι αριστερές πεποιθήσεις του θα έβρισκαν τη θέση τους μέσα στους στίχους του και η καλλιτεχνική επαναστατικότητα θα μπολιαζόταν και με μία ξεκάθαρη ριζοσπαστική πολιτική θέση, χαρίζοντας στους Area μία περίοπτη θέση ανάμεσα στις αντίστοιχες προσπάθειες της εποχής. Η παράδοση στην περίπτωσή τους δεν ήταν μόνο πολιτική δήλωση κατά της οικειοποίησης του παρελθόντος αποκλειστικά από συντηρητικούς κύκλους, αλλά και μία καλλιτεχνικά ρηξικέλευθη πρόταση. Η “σύνδεση” των Area με τους αμιγώς Έλληνες ομοτέχνους τους απαντάται και στο πρόσωπο του Ούγγρου Janos “Johnny” Lambizi, ο οποίος και συμμετείχε τόσο στα Μπουρμπούλια και στους Εξαδάκτυλος , όσο και προσωρινά ακόμα και με τους Socrates, αλλά και την Μαρίζα Κωχ. Στους Area έπαιξε την περίοδο πριν τον πρώτο τους δίσκο.
Πηγαίνοντας βορειότερα στην Ευρώπη, η θρησκευτική παράδοση της χορωδίας, είδαμε και σε προηγούμενο άρθρο για τους Genesis, επηρέασε τους βρετανούς ομοτέχνους των εγχώριων ροκ καλλιτεχνών. Ανασκάπτοντας το underground και όχι μόνο, ειδικά της ίδιας εποχής, συναντά κανείς και άλλες απόπειρες που τονίζουν με τη σειρά τους την «αγγλικότητα» και προβάλουν την βρετανική ταυτότητα και τις ιδιαιτερότητες της με εύγλωττο τρόπο, όπως το παράδειγμα των England στην εικόνα παρακάτω.
Στη ζωγραφιά που κοσμεί το εξώφυλλο έχουμε όλα τα στερεότυπα της «βρετανικότητας» ή «αγγλικότητας». Συναντάμε έτσι την μπύρα, το κρίκετ, τους Times, έναν bobby (αστυνομικό) πάνω στο δέντρο (!), την μπάλα του ποδοσφαίρου, ένα λιοντάρι ( εραλδικό σύμβολο δύναμης και περηφάνιας σε νομίσματα, ομάδες κτλ ), το bulldog και φυσικά το χαρακτηριστικό αγγλικό τοπίο, τον χώρο, με την χαρακτηριστική αρχιτεκτονική, τους λόφους, το υγρό στοιχείο και τα κάστρα ως ταυτοτικά τοπόσημα του. Αν και το βλέπουμε σε ασπρόμαυρη εκδοχή, δεν μπορούμε παρά να φανταστούμε τα χρώματα που έχουν εντυπωθεί σε όλο τον πλανήτη ως ειδυλλιακή «Ιερουσαλήμ», όπως θα την χαρακτηρίσει ο εθνικός της ποιητής William Blake. Η απενοχοποίηση της σημαίας του Ηνωμένου Βασιλείου και η απέκδυση των ιμπεριαλιστικών της συνδηλώσεων, με την ταυτόχρονη οικειοποίηση από την ποπ κουλτούρα, ως απόϊδεολογικοποιημένο σύμβολο με ευρεία αποδοχή, αποτελεί ίσως μία παραδοξότητα που δεν συναντά κανείς συχνά. Αρκετοί θα ένιωθαν περηφάνια, άλλοι άβολα, άλλοι θα έβλεπαν καχύποπτα ως αμφιβόλου αισθητικής ή και θα ερμήνευαν εντελώς διαφορετικά την εμφάνιση της ελληνικής σημαίας, του Παρθενώνα, ενός τσολιά και ενός μπουκαλιού με ούζο στο εξώφυλλο ενός δίσκου ενός rock συγκροτήματος που θα ονομαζόταν «Ελλάδα» για παράδειγμα. Το πιθανότερο είναι πως θα είχαμε να κάνουμε με μία περίπτωση τραγουδιών με εθνικιστικό περιεχόμενο, με την προβολή του εξαιρετισμού και της θυματοποίησης του Έθνους στους στίχους ως τους δύο πόλους του άξονα που έχει παγιώσει το εθνικό φαντασιακό ως αυτόν που καθορίζει την δημιουργία της εθνικής ταυτότητας του.
Συνεπώς η παράδοση εμφανίζεται στην ελληνική περίπτωση και ως μορφή αντίστασης, αλλά και ως μορφή έκφρασης. Το folk και οι εθνικές γιορτές και σχολικές παρελάσεις έχοντας εγκατασταθεί στο θυμικό των καλλιτεχνών, ανατρέπονται και παρουσιάζονται με ένα σύγχρονο περιτύλιγμα κάθε φορά. Είναι αξιοσημείωτο πως η μουσική παράδοση παρουσιάστηκε ως έκφραση στο ελληνικό ροκ και πάλι, μετά από μια περίοδο έντονης οικονομικής και πολιτικής κρίσης και η δεκαετία του 2010 υπήρξε πεδίο δόξης λαμπρό για προσπάθειες συγκροτημάτων από όλη την Ελλάδα, τα οποία και έβαλαν σε καθαρά δυτικές φόρμες, επιρροές από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο επιτυχημένα, καθώς τέτοιες απόπειρες εγκυμονούν αισθητικούς κινδύνους και οι γραμμές μεταξύ του καλαίσθητου και ακαλαίσθητου είναι συχνά εξαιρετικά λεπτές.
Η δύναμη του μύθου. Ιχνηλατώντας την αρχαιότητα και την αρχαιομανία
Στις 28 Ιουνίου του 2001, στην αυγή της νέας χιλιετίας, έλαβε χώρα στις Στήλες του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα, μία πραγματική συναυλιακή υπερπαραγωγή. Ήταν η στιγμή που ο Βαγγέλης Παπαθανασίου (aka Vangelis), ένας από τους γνωστότερους διεθνώς Έλληνες συνθέτες, πήρε θέση πίσω από τα synthesizer του, για να παρουσιάζει την «Mythodea» του. Η μουσική που έγραψε θα πλαισίωνε ένα φιλόδοξο διαστημικό πρόγραμμα της NASA, με τεχνολογία αιχμής, για την μη επανδρωμένη αποστολή του σκάφους Odysseus σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη Άρη. Ταυτόχρονα, η παράσταση ήταν μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για την προβολή της χώρας στο εξωτερικό, αφού είχε αναλάβει την διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Σημειωτικά, από την έναρξή της ήδη η συναυλία πρόβαλε την αρχαιοελληνική της επιρροή. Στην μεγάλη οθόνη πίσω από τον συνθέτη, ένα κεφάλι αρχαιοελληνικού αγάλματος, με την απόλυτη λευκότητά του και το κενό του βλέμμα, εναλλάσσεται με πλάνα από την εκτόξευση του πυραύλου της NASA. Η επιβλητική χορωδιακή επιτέλεση, με γλώσσα που παραμένει ως τώρα κρυπτική, ψάλλει κάτι που μεταφράστηκε από διάφορους «ελληνόψυχους αναλυτές» ως επίκληση στον Δία. Ο σκηνοθέτης επιχειρεί να υποβάλλει τον θεατή με την μνημειακή τοπογραφία του χώρου, οπότε έχουμε και τα υποχρεωτικά πλάνα προς τον βράχο της Ακρόπολης και τον Παρθενώνα να εμφανίζεται και πάλι ως ένα must τοπόσημο, συνώνυμο της ελληνικότητας, διεθνώς αναγνωρισμένο. Ως κομμάτι της λεγόμενης «Πολιτιστικής Ολυμπιάδας» 2001-2004, μαζί με την όπερα Λυσιστράτη του Μίκη Θεοδωράκη, αυτές οι δύο παραγωγές μόνο κόστισαν στο ελληνικό κράτος περίπου 7 εκατομμύρια ευρώ και δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί κάποιος, γιατί στην αυγή της 3ης χιλιετίας συνεχίζει επίμονα το ελληνικό εθνικό κράτος να προβάλλει διεθνώς, με τέτοια ένταση, την αρχαιοελληνική του ταυτότητα μονοσήμαντα, αγνοώντας την αντίστοιχη σύγχρονη. Η απορία εντείνεται, όταν έχουμε την παραδοξότητα να ντύνεται μία διαστημική αποστολή, που αφορά την τελευταία λέξη της τεχνολογίας, με ένα αρχαιοελληνικό οπτικό περίβλημα (ενδυμασίες, αγάλματα κ.τ.λ.), με μουσική παιγμένη από τα synthesizers του Vangelis, μια δυτικοευρωπαϊκή ορχήστρα, μία μεγάλη χορωδία της Λυρικής Σκηνής, δύο σοπράνο και δύο σύνολα κρουστών. Αυτή η συναίρεση διαφορετικών χρονικών περιόδων σε ένα πακέτο που ικανοποιεί την διάθεση και την ματιά του δυτικού ακροατή και θεατή με την προβολή των αρχαίων ερειπίων, η αρχαιολατρία και ως επιβεβαίωση της «εθνικής συνέχειας», αλλά και της κλασικής Αθήνας ως γενέτειρας της ευρωπαϊκής ιδέας και κατ’ επέκτασιν της Δύσης, δεν αποτελεί κάποια πρωτοτυπία.
Στους καλλιτέχνες και στα έργα τους που επιλέξαμε ως μελέτες περίπτωσης η αρχαιολατρία εμφανίζεται ως μία μορφή αυτού που ο Michael Billig ονόμασε «κοινότοπο» και ο Ηρακλής Μήλλας «αθώο» εθνικισμό. Συνοπτικά, θα ορίσουμε αυτών των τύπων τον εθνικισμό, ως αυτόν που εντοπίζεται σε φαινομενικά αθώες λειτουργίες που επαναλαμβάνονται και επιβεβαιώνουν ως κομμάτια της εθνικής ταυτότητας, την «υπεροχή» (πολιτισμική κυρίως) και τον εξαιρετισμό ενός έθνους έναντι των υπολοίπων. Μια πολύ κοινή σχετική έκφραση στην Ελλάδα είναι η γνωστή περί των δυτικών που κατανάλωναν βελανίδια, όσο εμείς φτιάχναμε τους Παρθενώνες.
Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου άλλωστε σε συνέντευξή του στο Βήμα το 2016 τονίζει την απόλυτη ανάγκη για την επαναφορά της κλασικής ελληνικής παιδείας η οποία σύμφωνα με τα λεγόμενά του βάλλεται αιωνίως μέχρι να εξαφανιστεί. Λέει συγκεκριμένα ο συνθέτης πως:
«Κάποτε η Ελλάδα, αυτός ο τόπος που λέγεται Ελλάδα, ήταν το γίγνεσθαι. Τώρα αυτή η λέξη έχει σβηστεί από την ελληνική μας συνείδηση και τώρα που όλοι ζητούν, δήθεν με τεράστιο ενδιαφέρον, το φάρμακο για να ανατραπεί αυτή η κατάσταση, μόνο μία λύση υπάρχει αντικειμενικά. Ελληνική Παιδεία. Η οποία βάλλεται ηθελημένα αλλά και από άγνοια εδώ και 1.700 χρόνια λυσσωδώς. Η Παιδεία, που αποτελεί τον κορμό της μόρφωσης σε σχεδόν όλον τον κόσμο, δεν διδάσκεται στην Ελλάδα. Νομίζω ότι η καταστροφή της χώρας μπορεί να έχει παγκόσμιες συνέπειες[…] Έχουμε ξεχωριστούς ανθρώπους. Απαιτείται, όμως, το πρότυπο οργάνωσης που στηρίζεται στο ορθό και αντικειμενικό. Με άλλα λόγια, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ.» (τα κεφαλαία του δημοσιογράφου)
H απειλή άρα για τον Vangelis ξεκινάει ήδη από την λεγόμενη βυζαντινή περίοδο, κατά την οποία γίνεται η μετάβαση από την εθνική θρησκεία στον χριστιανισμό. Είναι εντυπωσιακό βέβαια πως δεν υιοθετεί το σύνηθες τριμερές σχήμα του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, αυτό της αρχαιότητας-βυζαντίου-νεώτερης Ελλάδας, αλλά επιλέγει και δέχεται ως βασικούς φορείς της ελληνικότητας μόνο τους αρχαίους Έλληνες. Παρόλα αυτά, στο έργο του δεν αφήνει απέξω το βυζαντινό μέλος και στο Heaven and Hell και πιο συγκεκριμένα στο επιβλητικό και πένθιμο 12’o Clock αποτίει φόρο τιμής στην ορθόδοξη εκκλησιαστική μουσική παράδοση. Δεν θα παραλείψουμε να πούμε φυσικά ότι η χριστιανική μυθολογία θα αποτελέσει και τη βάση για το απόλυτο αριστούργημα της ελληνικής σκηνής, το 666. H κλασική αρχαιότητα θα αποτελέσει για τον Vangelis έναν ρομαντικά φανταστικό τόπο με τον οποίο και συνδέθηκε καλλιτεχνικά ήδη από την αρχή της καριέρας του. Οι Forminx, άλλωστε, το rock n’ roll συγκρότημα στο οποίο συμμετείχε και συνέθεσε την μεγάλη επιτυχία της εποχής Jeronimo Yanka, πήραν το όνομά τους από το ομώνυμο αρχαίο ελληνικό έγχορδο όργανο.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί η μετεμφυλιακή νεολαία, στην οποία ανήκει και ο Vangelis, ήδη από το 1965 επιλέγει να κάνει την «Ancient Greece Great Again», την ίδια εποχή που οι Beatles μεσουρανούν στη Βρετανία, ενώ πολλοί μουσικοί στο νησί θα στραφούν στα αμερικάνικα μαύρα μπλουζ; Την ίδια στιγμή που μάλιστα η Αντικουλτούρα ήδη έχει αρχίσει να διαμορφώνεται στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού μέσα από τους στίχους του Pete Seeger και λίγο αργότερα του Bob Dylan.
Αρχικά θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτή η ρομαντική στροφή στην αρχαιότητα δεν είναι και τόσο περίεργη, αφού η Ελλάδα, ως τουριστικός προορισμός πλέον, εκτός από την υμνημένη από τους «εθνικούς ποιητές» με διεθνή εμβέλεια «ελληνικότητα» του Αιγαίου, του ήλιου και της θάλασσας, είναι και ο τόπος των ένδοξων ερειπίων, η μήτρα που «γέννησε το δυτικό κόσμο», των «παιδιών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη» και του «Σωκράτη Super Star» που θα τραγουδούσαν αργότερα στη Eurovision η Καίτη Γαρμπή (1993) και η Ελπίδα (1979) αντίστοιχα. Εξάλλου συγκροτήματα όπως οι Forminx και οι ακόμα πιο δημοφιλείς Olympians είναι ποπ γκρουπ της εποχής, άρα και ο σκοπός τους ήταν η αναγνωρισιμότητα (διεθνής?) με αφετηρία το πλέον διάσημο ελληνικό brand, την ελληνική μυθολογία και την κλασική αρχαιότητα. Ως δεύτερο παράγοντα δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον ηθικό συντηρητισμό της εποχής, καθώς φαινόμενα όπως το rock n roll αντιμετωπίστηκαν λίγο πολύ ως αποκλίνουσες συμπεριφορές και φαινόμενα ηθικού πανικού που έφτασαν σε σημείο να ποινικοποιηθούν, όπως με τον νόμο 4000 περί τεντιμποϊσμού. Ο συντηρητισμός και η οπισθοδρομικότητα αφορούσαν και στην παιδεία που λάμβαναν οι νέοι στο σχολείο. Εξάλλου, η καθαρεύουσα και το πολυτονικό σύστημα θα μαστίζει τα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια μέχρι και τη μεταπολίτευση. Η επαφή, άρα, ενός νέου της εποχής με τον αρχαίο πολιτισμό και τους «ένδοξους» αρχαίους προγόνους αποτελούσε βίωμα ήδη από την μαθητική ηλικία. H πρώτη αυτή γενιά της αμφισβήτησης, έρχεται να οικειοποιηθεί την παράδοση και την αρχαιότητα με έναν τρόπο δικό της και να την μετατρέψει σε εξαγώγιμο προϊόν μέσα από την κουλτούρα της εποχής. Η αρχαία Ελλάδα εξάλλου βρίσκεται λίγο πολύ παντού. Η «Ολυμπιακή Αεροπορία» του Αριστοτέλη Ωνάση θα γίνει ο εθνικός αερομεταφορέας και το πρώτο Boeing 707-320 που θα αγοραστεί θα ονομαστεί αρχαιοπρεπώς-φυσικά- «Πόλις των Αθηνών» (αντί για το απλούστερο «Αθήνα»). Η χώρα προσπαθεί να προβάλλει αφενός την δυτική της ταυτότητα, αλλά χωρίς να χάσει την «ελληνικότητά» της, την οποία και στηρίζει κυρίως στη διεθνή εμβέλεια των αρχαίων ερειπίων.
Ο ελληνικός κινηματογράφος έπαιξε κομβικό ρόλο σε αυτό, με τις ταινίες που διαδραματίζονται στο κέντρο της Αθήνας να προβάλλουν ως χαρακτηριστικά τοπόσημα της πόλης τόσο την Ακρόπολη, όσο και το …Χίλτον. Είχε ήδη προηγηθεί στο κέντρο της Αθήνας η απαλλοτρίωση μιας ολόκληρης συνοικίας, του Βρυσακίου, τη δεκαετία του 1930, ώστε να έρθουν στο φως οι αρχαιότητες της Αρχαίας Αγοράς. Σε πολλές σκηνές ελληνικών ταινιών οι νέοι αστοί Αθηναίοι τρώνε, διασκεδάζουν, χορεύουν με φόντο τις αρχαιότητες ή ξεναγούν τους τουρίστες σε αυτές. Το βλέμμα άρα τόσο του Αθηναίου, όσο και του τουρίστα είχε ήδη εξοικειωθεί με την διαρκή παρουσία του αρχαίου παρελθόντος στο παρόν. Το ίδιο αφήγημα συνέχισε φυσικά και η Χούντα, όπου μέσω των κιτς παρελάσεων και των γκροτέσκων απεικονίσεων της ελληνικής ιστορίας, επιχείρησε να προβάλλει με τη σειρά της τον αρχαίο εξαιρετισμό, αυτή τη φορά φυσικά με σαφέστατες εθνικιστικές και φασιστικές συνδηλώσεις. Η αρχαιότητα της Χούντας, αντίθετα με την πολιτιστική οικειοποίησή της από τους καλλιτέχνες της εποχής, ήταν αυτή της σωματικής δύναμης, των πολεμιστών-ηρώων και της εξόντωσης των εχθρών, ώστε να νομιμοποιηθεί το ίδιο το στρατιωτικό καθεστώς, ως συνεχιστές του «οράματος». Οι κιτς αναπαραστάσεις στο Καλλιμάρμαρο, οι κακοφτιαγμένες στολές και η ταυτόχρονη παρουσία Ευζώνων με φουστανέλες και «αρχαίων» πολεμιστών, πάνω σε πρόχειρα άρματα στολισμένα με μαιάνδρους και ρόδακες, επιβεβαιώνουν τον διακαή πόθο των χουντικών να οικειοποιηθούν και να συναιρέσουν διαφορετικά παρελθόντα, κάτω από τις φτερούγες του δικού τους Φοίνικα.
Στις μελέτες περιπτώσεων που επιλέξαμε, η αρχαία Ελλάδα και ο μύθος εμφανίζονται θραυσματικά, αλλά ωστόσο δημιουργούν μοτίβα. Φυσικά η πρόσληψη τους από τους καλλιτέχνες, δεν αφορά μία εθνικιστική αντίληψη που στρέφεται ρατσιστικά εναντίον του Άλλου και θα ήταν φαιδρό να υποστηρίξουμε κάτι τέτοιο. Ωστόσο, φαίνεται η επιλογή του ονόματος πχ να γίνεται συνειδητά. Μας εξηγεί επακριβώς ο Αντ. Τουρκογιώργης των Socrates (Drank The Conium) :
«To Socrates Drank The Conium μας άρεσε πολύ σαν όνομα, γιατί εκτός του ότι ήταν εύηχο, υποδήλωνε και την ελληνική μας καταγωγή και παράλληλα έδινε ένα φιλοσοφικό prestige στην μουσική μας, με δεδομένο το ότι είχαμε αρκετά ελληνικά στοιχεία στο παίξιμό μας».
Όπως οι Aphrodite’s Child, έτσι και ο Ηρακλής και η Λερναία Ύδρα, οι Δάμων και Φιντίας, οι Gordian, οι Forminx, οι Διόσκουροι, ο Ηλεκτρικός Αργοναύτης του Μιχάλη Ρακιντζή, ο Ηλεκτρικός Σωκράτης των Socrates, ακολουθούν την διπλή αυτή τάση που ακολουθεί και η ίδια η χώρα. Έχουν καθαρά δυτικά στοιχεία στη μουσική τους, αγγλικό στίχο κάποιοι, η γενικότερη αισθητική τους είναι ξεκάθαρα εισαγόμενη και συγχρονισμένη με τις τάσεις της εποχής, αλλά από την άλλη νιώθουν μία ανάγκη να δηλώσουν την ελληνικότητά τους, ως εισιτήριο προς μία διεθνή αναγνώριση ή απλά ως μία σύνδεση με την «τελειότητα» της κλασικής Αθήνας. Η προβολή των ένδοξων προγόνων πραγματοποιείται ενίοτε είτε μέσω αναπαραστάσεων με αθώο cosplay «αρχαιοελληνικών» ενδυμάτων, όπως αυτά των Aphrodite’s Child στην φωτογραφία είτε ακόμα και με πιο προβληματικές συγκρίσεις, όπως αυτή της Ειρήνης Παππά με την κεφαλή ενός αρχαιοελληνικού αγάλματος, με σκοπό να τονιστεί η ομοιότητα της «ζωντανής Καρυάτιδας» (βλ. φωτογραφία) , όπως την είχε αποκαλέσει ο Αλέκος Σακελλάριος. Ο σκοπός είναι πασιφανής: το «αρχαιοελληνικό DNA» όχι μόνο δεν έχει αλλοιωθεί μέσα στους αιώνες, αλλά βλέπουμε ζωντανά δείγματά του, που φέρουν τα ίδια χαρακτηριστικά τα οποία σμίλεψαν οι αρχαίοι γλύπτες. Εκ πρώτης όψεως είναι ένα αθώο και αφελές διαφημιστικό τρικ, που αποσκοπεί στην προβολή της εθνικής συνέχειας. Το πρόβλημα ξεκινά όταν συνειδητοποιεί κανείς ότι οι μετρήσεις κρανίων και οι αιματολογικές συνέχειες αποτέλεσαν τη βάση των φυλετικών θεωριών και των αντίστοιχων φυλετικών ιεραρχήσεων, αλλά και των λόγων περί εκφυλισμένων εθνών (βλ. Γκομπινώ) που στον 20ο αιώνα οδήγησαν στις πιο μαύρες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα οι υπέρμαχοι της «αρχαιοελληνικής κατατομής» πριν βάλουν την γνωστή διεθνώς Ειρήνη Παππά (που συμμετέχει και στο 666) να ποζάρει δίπλα σε αγάλματα, φρόντισαν να εργαλειοποιήσουν ψευδοεπιστημονικές τεχνικές για να αποδείξουν μέχρι και την ελληνικότητα της Μακεδονίας…
Ο Κωνσταντίνος Τσιούλκας ήδη από το 1907, θα σαλπίσει κάλεσμα, ώστε να αποδειχθεί η «σωστή» βιολογική καταγωγή των Μακεδόνων.
«Προσέλθετε οι δεινοί κρανιολόγοι και εθνικολόγοι και φωτογραφήσατε τους κατοίκους απασών των χωρών της Μακεδονίας και πόλεων και κωμοπόλεων και κωμών και χωρίων και θα πεισθήτε ότι η ευθυγραμμία, η πλαστική και η στάσις των σωμάτων είνε πολύ υπέρτερον είδος, ώστε να είνε αίσχος να υπαχθώσιν οι Μακεδόνες εις την μογγολοτατταρικήν ομοσιπύαν».
Την ψευδοεπιστημονική τεκμηρίωση ακολούθησαν φυσικά και τα κηρύγματα της επίσημης Εκκλησίας, όπως το παρακάτω σε χωριό της Καστοριάς λίγο πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους:
«Έφθανε μόνον μια ματιά να ρίψετε στας Βουλγαρικάς και στας Μακεδονικάς κεφαλάς να ιδήτε την μεγάλη καταπληκτικήν διαφοράν. Το βουλγαρικό μούτρο είναι βλακώδες, το μέτωπο εξωγκωμένο και σαν της μαϊμούς και εν γένει τα χαρακτηριστικά του άγρια και ασχημότατα. Εσείς είστε εύμορφοι άνθρωποι.»
Θα μπορούσαμε πάνω στο ζήτημα της οικειοποίησης της Αρχαιότητας από την σύγχρονη ποπ κουλτούρα να γράψουμε πολλά, καθότι ο αρχαίος μύθος αλλά και συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα της αρχαίας ιστορίας φαίνεται πως ακόμα ασκούν μια γοητεία στους σύγχρονους Έλληνες δημιουργούς, καθώς οι τελευταίοι νιώθουν την ανάγκη της προβολής του αρχαίου ένδοξου παρελθόντος. Η εικόνα που προβάλλουν είναι αυτής μίας εξιδανικευμένης και μάλλον αποκλειστικά ηρωϊκής και ένδοξης εποχής, χωρίς όμως να προβληματίζονται τις περισσότερες φορές, για τις σκοτεινές σελίδες που όλες οι προνεωτερικές και όχι μόνο κοινωνίες φροντίζουν να κρύβουν ως σκελετούς στην ντουλάπα. Γι’ αυτό και συχνά, όπως παρατηρήσαμε πέρα από τις αμφιβόλου αισθητικής επιτελέσεις, έχουμε και δηλώσεις περί βιολογικής και πολιτισμικής ανωτερότητας, που οδηγούν σε άκρως προβληματικές αποτυπώσεις της.
Rock και Μεταπολίτευση
Η δυναμική του ροκ στα χρόνια της Μεταπολίτευσης πια αποτελεί μόνη της υλικό για ξεχωριστά άρθρα. Ωστόσο θα επιχειρήσουμε μία σύνοψη, μένοντας στις ταυτοτικές αναζητήσεις και στις καλλιτεχνικές διχογνωμίες πάνω στην εξέλιξη της ροκ μουσικής και την πρόσληψή της από το κοινό μέχρι τα μέσα των 80ς.
Η πτώση της Δικτατορίας και το ξεκίνημα της Μεταπολίτευσης θα περίμενε κανείς να έφερναν άμεσες και ριζικές αλλαγές και στην πολιτιστική παραγωγή. Η ελευθερία έκφρασης δεν δεχόταν πια απειλές από την κρατική λογοκρισία, ενώ η νεολαία πια, μετά και από το Πολυτεχνείο, αναδύθηκε ακόμα πιο συνειδητοποιημένη και διεκδικούσε πια μεγαλύτερη συμμετοχή της στα κοινά. Το ροκ εξάλλου ακολουθούσε ήδη πορεία απομάγευσης, έπειτα από την πτώση της δημοφιλίας του και της πλήρους απομυθοποίησης του, τα χρόνια από το Altamont και μετά, τους θανάτους εμβληματικών καλλιτεχνών από καταχρήσεις και την εμπορευματοποίησή του από τις δισκογραφικές, καθώς και την άνοδο του πανκ, της soul και άλλων ειδών που διεκδικούσαν κομμάτι της αγοράς. Με λίγα λόγια, όχι μόνο δεν απειλούσε το κατεστημένο, αλλά είχε πια πλήρως αφομοιωθεί από το σύστημα και διεθνώς, ως υποκουλτούρα πια, αποκτούσε διαφορετικές εκφάνσεις με ενδημικό χαρακτήρα και sui generis είδη, όπως πχ την Kosmische Musik (Κrautrock) στη Γερμανία. Στην Ελλάδα επίσης υπήρξαν ιδιαιτερότητες και αυτές φαίνεται πως αιτιολογούνται και από την επικράτηση του ελληνόφωνου πολιτικού τραγουδιού, το οποίο όντως αντιμετώπισε προβλήματα στην Επταετία, αλλά και από την αντι-αμερικανική και αντι-ιμπεριαλιστική τάση της Αριστεράς, η οποία και διέκρινε κινδύνους αλλοίωσης της εθνικής πολιτιστικής ταυτότητας, εξαιτίας του άκριτου μιμητισμού των ξένων συγκροτημάτων και της υιοθέτησης δυτικών προτύπων στα όρια του «πιθηκισμού». Μπορεί το παίξιμο και οι συνθέσεις να βασίζονταν σε εισαγόμενες φόρμες, ωστόσο αυτό που η Ελλάδα δεν μπορούσε να μιμηθεί ήταν ο πολύπλοκος μηχανισμός της showbiz που ήδη είχε στηθεί, με τις διοργανώσεις μεγάλων συναυλιών και περιοδειών, τις δισκογραφικές με το έντονο scouting για το νέο μεγάλο όνομα, αλλά και το εμπόδιο της γλώσσας, που όπως είδαμε, υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την εμπορικότητα ακόμα και σημαντικών καλλιτεχνικών εγχώριων προτάσεων της εποχής.
Η επιστροφή του εμβληματικού πια Μίκη Θεοδωράκη και η ταύτισή του έργου του με τους αγώνες της Αριστεράς κατά της Χούντας, προκάλεσε μια γενικευμένη στροφή του κοινού στο πολιτικό τραγούδι που εξέφραζε με τρόπο εμφατικό τα βιώματα και την καταπίεση που έζησε μεγάλη μερίδα του λαού από τον Εμφύλιο και μετά. Η συχνά απολιτική και γεμάτη λεπτά υπονοούμενα στιχουργία του ροκ, ξενόγλωσσου και μη, δεν συγκινούσε πια ένα ακροατήριο που έβρισκε στο έντεχνο λαϊκό και στο Νέο Κύμα, όλα αυτά που στερήθηκε στα πέτρινα χρόνια της Επταετίας. Ο Σαββόπουλος εγκαταλείπει τα Μπουρμπούλια και ακολουθώντας πιστά, όπως πάντα, την Ντυλανική πορεία, θα παρουσιάσει ένα διαφορετικό μουσικό και στιχουργικό στιλ, μέχρι να «ξαναγεννηθεί» το 1983, ενδεδυμένος αυτή τη φορά ένα άκρως συντηρητικό ελληνοχριστιανικό προσωπείο, το οποίο θα διατηρήσει στις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν. Οι θρυλικοί πια Aphrodite’s Child θα χωρίσουν τους δρόμους τους, με τον Ντέμη Ρούσσο και τον Βαγγέλη Παπαθανασίου να ακολουθούν τις ξεχωριστές τους μουσικές αυτόνομες πορείες, με διεθνή επιτυχία. Οι Socrates από την άλλη, σύντομα θα αποτελέσουν και αυτοί παρελθόν, με τον Γιάννη Σπάθα και Αντώνη Τουρκογιώργη να συμμετέχουν σε ουκ ολίγες κυκλοφορίες του ελληνικού ρεπερτορίου, μέχρι την επανασύνδεσή τους τη δεκαετία του ’90 και τις περιστασιακές τους περιοδείες που ακολούθησαν. Οι Axis, τα 4 Επίπεδα Της Ύπαρξης, οι Gordian κ.α., επίσης δεν κατάφεραν να έχουν κάποια δισκογραφική συνέχεια, για διαφορετικούς λόγους στην κάθε περίπτωσηs.
Η στασιμότητα αυτή και ο ερχομός στο προσκήνιο και άλλων υποπολιτισμικών ομάδων, όπως των πάνκς, των «καρεκλάδων» της Soul, όπως και αργότερα των New Waveάδων και Gothάδων, προκάλεσε μερικές ενδιαφέρουσες συζητήσεις συγκρουσιακού χαρακτήρα που θα τις ιχνηλατήσουμε εν συντομία.
O Τουρκογιώργης μας λέει πως το ροκ στη δεκαετία του 1970 «δεχόταν μεγάλο πόλεμο από τα πολιτικά κόμματα, τα οποία το χαρακτήριζαν ξενόφερτο». Ερμηνεύει τη στάση αυτή σε σχέση με την έλλειψη κατανόησης από πλευράς των πολιτικών της ars gratia artis μουσικής δημιουργίας, η οποία, ως απολιτική, αφορούσε αποκλειστικά την καλλιτεχνική έκφραση. Η κυριαρχία του ελληνόφωνου τραγουδιού (αντάρτικα, ρεμπέτικα, έντεχνα λαϊκά) συσπείρωσε τους θύλακες των ακροατών του ροκ, κατά κύριο λόγο στα αστικά κέντρα φυσικά και καλλιέργησε αντιπαλότητες μεταξύ των διαφορετικών πια υποπολιτισμικών κοινοτήτων που δημιουργήθηκαν. Είναι η εποχή που το προοδευτικό ροκ θα αποκτήσει το δικό του fanbase και στην Ελλάδα και θα ξεχωρίσει ως αυθύπαρκτο. Ο ερχομός του πανκ και η αντιμετώπιση συγκροτημάτων όπως οι Pink Floyd, ως δεινοσαυρικά και παρωχημένα, προκάλεσε ένα gatekeeping από την πλευρά και των καλλιτεχνών αλλά και μιας μερίδας ακροατών, που ένιωσαν την ανάγκη να υπερασπιστούν το ένδοξο παρελθόν-αλλά και παρόν- του κλασικού ροκ ήχου. Προκύπτουν έτσι και στο δημόσιο λόγο παρεμβάσεις και συζητήσεις πια περί γνησιότητας και αυθεντικότητας του ροκ ως τρόπου ζωής, ως μιας υποπολιτισμικής ταυτότητας, σαφώς διακριτής, με τη δική της μυθολογία και το δικό της πάνθεον, στου οποίου την κορυφή βρίσκονταν ακόμα οι Beatles, οι Stones, ο Hendrix κ.α.
Fast forward στα μέσα των 80ς οπότε και θα σταματήσουμε χρονικά την επισκόπησή μας και βρίσκουμε μέλη ελληνικών ροκ συγκροτημάτων και ροκ καλλιτέχνες, με μεγαλύτερη ή και μικρότερη εμπειρία να στοχάζονται πάνω στα προβλήματα που αντιμετωπίζει το εγχώριο ροκ. Στο κάλεσμα του περιοδικού Μουσική ανταποκρίθηκαν πολλοί καλλιτέχνες και στη στρογγυλή τράπεζα που στήθηκε συζήτησαν όλα αυτά τα ζητήματα, τα οποία δυστυχώς και φαντάζουν ανατριχιαστικά επίκαιρα και σύγχρονα, παρά τις χαώδεις διαφορές στα μέσα ηχογράφησης και στην κουλτούρα του DIY, αλλά και στις δυνατότητες προώθησης. Τα περισσότερα προβλήματα τα εντοπίζουν λοιπόν στις συνεννοήσεις με τις δισκογραφικές εταιρείες, που επιμένουν να μην παίρνουν στα σοβαρά τα εγχώρια ροκ σχήματα και ο διαμοιρασμός των κερδών δεν ευνοεί τους καλλιτέχνες. Παρατηρούμε δηλαδή πως το ροκ πια έχει μπει για τα καλά στα «μεγάλα σαλόνια», και τα σχήματα τα απασχολεί η εμπορικότητα της Τέχνης τους, καθώς το ροκ δεν είναι πια μόνο μια ρομαντική πράξη αντίστασης, αλλά ένα μέσο βιοπορισμού. Πολλοί εκ των παρευρισκόμενων θα κάνουν λόγο επίσης για έλλειψη ενδιαφέροντος από πλευράς του κοινού. Οι χώροι που φιλοξενούν ροκ συγκροτήματα αρχίζουν να μειώνονται και αναρωτιούνται αν φταίνε οι ίδιοι που δεν επικοινωνούν σωστά αυτό που θέλουν να πουν με τα τραγούδια τους, όπως ο Νταλάρας και η Αλεξίου, που φέρνουν για παράδειγμα ως πρωτοκλασάτους καλλιτέχνες. Ο στείρος μιμητισμός των ξένων μεγάλων ονομάτων συνεχίζει να απασχολεί τους καλλιτέχνες. Άλλωστε ο Παπάζογλου (ex Μακεδονομάχοι, Fratelli) στην Εκδίκηση της Γυφτιάς είχε ήδη επιχειρήσει επιτυχώς τη σύζευξη λαϊκού τραγουδιού και ροκ φόρμας, με το κοινό να αποδέχεται πολύ ευχάριστα το πείραμα. Δεν ήταν βέβαια και μοναδική περίπτωση. Συγκροτήματα όπως οι Φατμέ και σόλο καλλιτέχνες όπως ο Θανάσης Γκαϊφίλιας, ο Διονύσης Σαββόπουλος ή ακόμα και ο Δημήτρης Πουλικάκος και ο Ζωρζ Πιλαλί, επιχείρησαν παρόμοιο πάντρεμα δυτικών και ανατολικών ήχων. Άλλοι πάλι, π.χ. ο Σιδηρόπουλος και οι Σπυριδούλα κυκλοφόρησαν εξαιρετικής ποιότητας δίσκους, με ελληνικό στίχο. Αναμενόμενα αρκετοί καλλιτέχνες ορθώνουν ζητήματα αυθεντικότητας και καλλιτεχνικής αξιοπιστίας, κάνοντας λόγο για το ότι το ροκ πρέπει να τραγουδιέται μόνο στην αγγλική γλώσσα και ότι τα ελληνικά είναι πια συνυφασμένα με άλλου είδους τραγούδια, κυρίως λαϊκά, παραγνωρίζοντας έτσι την λαϊκή καταγωγή του ίδιου του ροκ ως ιδιώματος. Εχέγγυα γνησιότητας αποτελούν γι’ αυτούς οι επιρροές από τα ξένα γνωστά συγκροτήματα, με τον ίδιο τρόπο που όπως είδαμε ήδη, γνωστοί μας συνθέτες επιχείρησαν την εθνικοποίηση ήχων της Μεσογείου, βάζοντάς τους κάτω από την ελληνική ταμπέλα-πατέντα, ως το αντίπαλο δέος της μουσικής λαίλαπας εκ Δυσμών, που απειλούσε την «γνήσια» μουσική μας παράδοση. Τα κριτήρια αυθεντικότητας και γνησιότητας φαίνεται για κάποιους πως αποκλείουν καλλιτέχνες όπως ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου από το να ενταχθούν στο ροκ ιδίωμα, αφού η αφετηρία τους ήταν το πολιτικό τραγούδι και το Νέο Κύμα στις μπουάτ της Αθήνας. Ωστόσο, οι πωλήσεις των δίσκων, αυτών των όχι αμιγώς ροκ καλλιτεχνών, είναι που θα περάσουν τον εγχώριο ηλεκτρικό ήχο σε μαζικότερα ακροατήρια, πέρα από αυτά των μικρών club και θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερες και πιο ακριβές (και ακριβοπληρωμένες…) συναυλίες.
Επίλογος
Το ελληνικό προοδευτικό ροκ ξεκίνησε να αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστό είδος αρκετά αργότερα. Στην εποχή του υπήρξε ένα κομμάτι της ροκ σκηνής, εν πολλοίς απολιτικό και άρα ακίνδυνο για τη Δικτατορία. Πολλά από τα γκρουπ βούτηξαν στην ελληνική παράδοση, αφουγκράστηκαν τους ήχους που άκουγαν στο σπίτι οι γονείς τους και «έβγαλαν γλώσσα» στα ακούσματα που προωθούσε το Καθεστώς ως αμιγώς ελληνικά και εθνικά. Οι πειραματισμοί αυτοί οδήγησαν σε πολλές και ενδιαφέρουσες μίξεις που και διέφευγαν της λογοκρισίας, αλλά και αισθητικά δημιούργησαν μία ιδιαίτερη ηχητική ταυτότητα. Προσθέσαμε στην έρευνα και το στοιχείο της αρχαιότητας και του μύθου, το οποίο επίσης υιοθετήθηκε από πολλούς καλλιτέχνες. Η αρχαία Ελλάδα ως brand δεν είχε αποκτήσει ακόμα τις αρνητικές συνδηλώσεις λόγω της σχεδόν αποκλειστικής εργαλειοποίησής της από την ακροδεξιά, οπότε η επίκληση του «ένδοξου» παρελθόντος αποτελούσε ακόμα μια κοινοτοπία.
Οι περισσότεροι εκ των θιασωτών του ακολούθησαν εντελώς διαφορετικές πορείες, σε περισσότερο mainstream ποπ / ροκ μονοπάτια, κάτι που δεν απείχε και πολύ και από την πορεία στα 80ς και έπειτα ακόμα και μεγάλων διεθνών ονομάτων. Αυτό σημαίνει ταυτόχρονα όμως ότι δεν μπορούμε να αποτιμήσουμε την επιρροή του στην εγχώρια δισκογραφία ως σημαντική. Εκτός από το reunion των Socrates, κάποιοι ακόμα καλλιτέχνες δεν δίστασαν κι αυτοί να θυμηθούν τα νιάτα τους και να παίξουν και πάλι τα πρώιμα έργα τους. Ο Κώστας Τουρνάς για παράδειγμα έπαιξε ξανά ζωντανά τα Απέραντα Χωράφια το 2012, ενώ ο Διονύσης Σαββόπουλος ονόμασε την τελευταία του μέχρι στιγμής (2021) μουσική παράσταση «Woodstock-Εγώ ήμουν εδώ.», παίζοντας τραγούδια δικά του και διασκευές της εποχής. Ο Ηρακλής Τριανταφυλλίδης επίσης συνεχίζει τις ζωντανές εμφανίσεις, ενώ τα 4 Επίπεδα της Ύπαρξης ήρθαν απρόσμενα και πάλι στην επικαιρότητα, αφού ο Jay-Z δανείστηκε ένα sample τους από το «Κάποια Μέρα Στην Αθήνα» για το βραβευμένο με Grammy «Run This Town». Με τον ερχομό της νέας χιλιετίας ωστόσο η εγχώρια και συνειδητά προοδευτική πλέον ροκ σκηνή φανέρωσε μια νέα δυναμική που συνεχίζει να παράγει δίσκους, ωστόσο αφορά και πάλι ένα περιορισμένο κοινό.
Βιβλιογραφία
Αβδελά, Έφη et al, Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα. Προσλήψεις και χρήσεις στις επιστήμες, την πολιτική, τη λογοτεχνία και την ιστορία της Τέχνης, κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης&Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ηράκλειο, 2017.
Αλεξίου, Γιάννης, Πρωτοπόροι του ελληνικού rock, Ogdoo music group, Αθήνα, 2021
Hobsbawm ,Eric et al, Η επινόηση της παράδοσης, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2004.
Καλλιβρετάκης, Λεωνίδας, «Προβλήματα ιστορικοποίησης του rock φαινομένου: εμπειρίες και στοχασμοί.», Τα Ιστορικά, τ. 11/20, Αθήνα, Ιούνιος 1994.
Kατσάπης, Κώστας, Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ φαινομένου στην Ελλάδα (1956-1967), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα, 2007
Κατσάπης, Κώστας, Το πρόβλημα νεολαία. Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στην μεταπολεμική Ελλάδα. 1964-1974, εκδόσεις Απρόβλεπτες, Αθήνα, 2013.
Κορνέτης, Κωστής, Τα παιδιά της δικτατορίας, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2015.
Μάρκου, Γ. Ιωάννα, Νεανικές υποκουλτούρες κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών, πρωτεύουσα μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη, 2012.
Μποζίνης Νικόλαος, Ροκ παγκοσμιότητα και ελληνική τοπικότητα. Η κοινωνική ιστορία του ροκ στις χώρες καταγωγής του και στην Ελλάδα, Αθήνα, 2007.
Πλάντζος, Δημήτρης, Το πρόσφατο μέλλον. Η κλασική αρχαιότητα ως βιοπολιτικό εργαλείο, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2016.
Τουρκογιώργης, Αντώνης, Το Συγκρότημα, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2007
Τσέτσος, Μάρκος, Εθνικισμός και λαϊκισμός στην νεοελληνική μουσική. Πολιτικές όψεις μιας πολιτισμικής απόκλισης, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2011.
Εφημερίδες / Περιοδικά
Μουσική, τεύχη 77,78,80,81,87,88,
Μοντέρνοι Ρυθμοί, τεύχη 80,81,86,98.
Δικτυογραφία
Φώντας Τρούσας- Δισκορυχείον:
«Τί άκουγαν στη Χούντα; Έλα ντε…» (22/4/2012)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2012/04/blog-post_22.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Όλο το καλό rock που ακουγόταν στην Ελλάδα λίγο πριν και λίγο μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967» (20/4/2017)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2017/04/rock-21-1967.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Μίκης Θεοδωράκης. Μουσική για τις μάζες, 18 Λιανοτράγουδα κτλ» (17/11/2014)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2014/11/18.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«Οι γιεγιέδες… αντιστέκονται στη χούντα διασκεδάζοντας (με) τον Λαδά!» (3/6/2016)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2016/06/blog-post_3.html (πρόσβαση 23/9/2021)
«η ταινία WOODSTOCK στην Ελλάδα, επί δικτατορίας – όσα δεν γράφτηκαν ακόμη…» (22/9/2021)
https://diskoryxeion.blogspot.com/2021/09/woodstock.html (πρόσβαση 23/9/2021)
Rocking.gr
Κώστας Τουρνάς, συνέντευξη στους Κώστα Σακκαλή, Μανώλη Γεωργακάκη.(28/1/2016)
https://www.rocking.gr/interviews/kwstas-toyrnas-tragoydi-=-to-anekfrasto-to-anomologito-to-twrino/26415 (πρόσβαση 23/9/2021)
Δημήτρης Πουλικάκος, συνέντευξη στους Κώστα Σακκαλή, Μανώλη Γεωργακάκη (11/8/2008)
https://www.rocking.gr/interviews/Sunenteuksi_Dimitris_Poulikakos/4903 (πρόσβαση 23/9/2021)
Lifo.gr
Τρούσας Φώντας, «Οι σχέσεις του ροκ και του ελληνικού ροκ με το στρατό στην Ελλάδα λίγο πριν και αμέσως μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967» (21/4/2017)
https://www.lifo.gr/culture/music/oi-sheseis-toy-rok-kai-toy-ellinikoy-rok-me-strato-stin-ellada-ligo-prin-kai-amesos (πρόσβαση 23/9/2021)
Λιάνη Τατιάνα, «Ο Κωστής Κορνέτης συνθλίβει έναν μεταπολιτευτικό μύθο για το Πολυτεχνείο» (17/11/2020)
https://www.lifo.gr/culture/vivlio/o-kostis-kornetis-synthlibei-enan-metapoliteytiko-mytho-gia-polytehneio (πρόσβαση 23/9/2021)
Σαββόπουλος Διονύσης: Πώς έγραψα «Το Περιβόλι του Τρελλού»
https://www.lifo.gr/culture/music/dionysis-sabbopoylos-pos-egrapsa-periboli-toy-trelloy (πρόσβαση 23/9/2021)
Ιστορία της Ελληνικής Νεολαίας- To blog του Μανώλη Νταλούκα
«ΓΟΥΝΤΣΤΟΚ – Το φιλμ που διαμόρφωσε την ελληνική ψυχεδελική νεολαία» (21/8/2013)
https://freedomgreece.blogspot.com/2013/08/blog-post_20.html (πρόσβαση 23/9/2021)
