by Kostas Konstantinidis
“The musician, like music, is ambiguous. He plays a double game. He is simultaneously musicus and cantor, reproducer and prophet. If an outcast, he sees society in a political light. If accepted, he is its historian, the reflection of its deepest values. He speaks of society and he speaks against it. This duality was already present before capital arrived to impose its own rules and prohibitions.”
Jacques Attali – Noise: The political economy of music
Since 1899 and his seminal work Conspicuous Consumption, Τh. Veblen states that a social class, that exists already from pre-neoteric age, demonstrates its wealth and prosperity, both material and non-material, and lives on the expense of others, by promoting a life based on leisure time. His critical approach confronts the Second Industrial Revolution and a bourgeois class of newly rich individuals that emerged from it and tended not to just take pleasure from objects and services that were available, but use them as trophies of its social status. By observing the results of the provision of services industry and the up and coming leisure class of “influencers” one cannot but feel rather pessimistic about the persistence of such practices which seem to remain unchanged. Wealth is still not only a matter of just materials and objects but it is embodied by the influencers in beauty standards and leisure time gets to be a commodity, since its commercial use aspires to be a matter of jealousy for the less fortunate people. This way, the latter fantasize about living a life of a person that constantly travels to exotic locations, but themselves seem trapped in an unbearable everyday life.
The Age of Extremes, the 20th Century, an epoch of disenchantment for the romantic capitalism of Belle Epoque, an age in which Veblen lived, and the total domination of Neo-liberalism in the bigger part of the western world after WWII, couldn’t but be a prominent domain for the newly rich and for conspicuous consumption, since the plethora of offered goods and services made it rather easy. The rise of a counterculture during the 60’s, confronted artists with a dominant pop culture and its colonization by an American oriented market of cultural goods, conservative and shallow, ideal for a fast-food like consumption which took place in a rather tired and no less equally conservative post-WWII world, who was engaged in a Cold-War reality without being able to recover its strength.
Consuming goods was slowly evolved in some kind of psychological relief but also in a pivotal factor of social identity formation. Counterculture and her branches, like was later labeled as prog rock, couldn’t be uninterested towards such phenomenon. Even though there exists a misconception that Progressive Rock is an ars gratia artis apolitical genre, based solely on musical experimentation rather than social commentary, this article aims to prove that things are not exactly like that. And things couldn’t have been like that, since artists are not detached from the political and social context of their time, they are not without interest for everything that’s happening around them and even by using allegorical and abstract, sometimes cryptic, meanings, they try to adapt in their works of art everything that considers them as citizens. With two well-known songs, Dancing With The Moonlit Knight by Genesis and Heresy by Rush, the lyricists, Peter Gabriel and Neil Peart respectively, comment on consumerism, a sociopolitical matter, and despite their common petit-bourgeois origins, they approach it very differently. So is prog rock as apolitical as it is thought to be? To examine progressive rock and its ambassadors in that context, we shall travel to its birthplace, which is the South-East of England, the area with the largest, now and then, per capita income in the country, and, in the case of Rush, the typical bourgeois suburban neighborhood. We will try to get a better hold of their political views, and the already known lyrics will shed light to other meanings, viewed from a sociopolitical and historical point. Lastly, we will talk about one’s right to criticize and if this kind of conversation is useful for music lovers and afficionados.
Can u tell me where my country lies? The anthropogeography of early prog rock
In the map below we noted the birthplaces of most of the 100 most popular progressive rock artists as they are ranked according to the members of progarchives.com, perhaps the most well-known webpage dedicated to the genre. The choice was made for practical reasons of course, because this list contains most of the pioneers of the genre and it also proves that the geographical area of its birthplace is indeed the South-East of England, despite its future diffusion in the rest of the world and its prominence and popularity during the 1970’s.
Many of the genre’s pioneers, maybe most of them, come from a middle-class environment, which in England is perceived as white collar as in contrast with the blue collar working class. For example, Robert Wyatt, who was born in Bristol and raised in Kent, had a mother that came from a well-off family and worked for BBC, while his father was a psychologist. In the idyllic countryside of Kent, his parents, although they adopted a bohemian lifestyle by denying their inherited family wealth, they rented a mansion with several rooms, which they rented to students and artists for income. In one of these rooms resided, rumor has it, Daevid Allen, an newcomer in Britain from Australia. His acquaintance with Wyatt would be seminal for what in the future came to be known as Canterbury Sound, one of the most distinct and sui generis subgenres of prog rock. Wyatt himself denies the existence of such a “sound” but that’s a whole different story…
Another significant individual, also residing in the area, was Kevin Ayers, a son of an also bourgeois family, with his father being a poet and BBC producer and his future stepfather a diplomatic civil servant who was appointed in Malaysia, where Ayers spent his adolescence, up to the age of 12. Peter Gabriel, born in Surrey, was even more privileged, since his family managed to ensure that he would get a high-profile education in general and in music specifically, by enrolling him to Charterhouse Public School, one of the most prestigious Schools in the country at the time, in which he met Tony Banks, Mike Rutherford and Christ Stewart, and formed the core of what became Genesis. We can see similarities in the case of Pink Floyd, because Roger Water, Nick Mason and Richard Wright met at Regent Street Polytechnic, being students in the faculty of Architecture.
According to Edward Macan and his book Rocking the Classics: English Progressive rock and the counterculture, Anglican Church’s influences in the southern regions of the country was another factor that played a crucial part in the overall forming of prog rock. Canterbury and its medieval Cathedral is the head of Anglican Church and a place of pilgrimage, in a country that isn’t famous for being overly religious. Nevertheless, many of prog rock pioneers came in touch with the rich choral and musical tradition of the church during their school years and many of them used choirs in their compositions. Chris Squire of Yes was a member of a church choir, while Mike Ratledge of Soft Machine studied church organ in Canterbury Cathedral.
This influence was significant for the evolution of the genre, perhaps in the same manner that the rock n roll musicians based, form wise, on the Blues. The re-discovery of religious musical tradition of black people by the baby-boom generation gave to the newborn rock n roll a spiritual identity and defined its revolution. The intensity and the emotional charge of the blues, a tug-o-war between joy and despair, gives an almost ecstatic character to the sound and a rhythmic impulse that is embodied through dancing. It is common ground when we bring in mind scenes where the whole of the congregation is dancing and singing. Rock n roll borrowed that inner spiritual impulse and made it even louder by adding a sexual-Dionysian aspect. Prog rock on the other hand followed on the steps of this transcendental spiritual heritage of ecclesiastical music, brought elements from classical music, but it could not comply with their limitations. As a style, it kept the heritage of its geographical roots and the high-profile aesthetics that it adopted inside colleges and universities, but in the meantime it deviated through elements of jazz, atonal music, psychedelia, contemporary classical music which found their place in the genre’s typical lengthy and adventurous musical compositions.
On the other side of the pond, in Canada as the birthplace of Rush, we also have common class origins, but a different social evolution in the suffocating everyday life of the suburbs, which Neil Peart rebuked so intensely in his lyrics. Canada as a country played a secondary role in the Cold War and also in the developments in pop culture and counterculture that blossomed in the USA and in Britain. Prominent Canadian artists, such as Neil Young and Joni Mitchell, can be found at the time in Laurel Canyon in Los Angeles, the epicenter of counterculture. Peart himself describes an idyllic childhood in the suburbs of St. Catharines and his strolls along Lakeside Park found their place in his lyrics in the song with the same name, as nostalgic reminisces. In his book Travelling Music he mentions the almost classless environment in which he grew up, even though he recognizes that there were less privileged children and other wealthier families. In that sense he considered his own family as middle-class. He portrays his education as a blend between American and British and testifies that even as a child he wasn’t able to stay unaffected by the whole Cold War atmosphere of the time and the constant threat of the imminent USSR invasion to the Western World. The sorrow and empathy of the Canadians for the JFK assassination, the duck & cover films that were screened at schools, the Cuban missile crisis and the fear of nuclear disaster had an impact in the way children were psychologically traumatized by the events and, in the big picture, the heteronomy of Canada, who was bounded culturally and politically by the politics of USA and Britain.
Besides the bourgeois origins, both lyricists grew up inside a racial and cultural homogenous environment. Peart writes that he did not meet any person of color until he became a teenager. Same in SE England where there is not much diversity in ethnicity, since 85% of the residents are white British as the image below shows clearly.
Hare Hare Supermarket
Even though these two songs are not the only ones that the two lyricists tackle consumerism as a subject, Dancing with the Moonlit Knight and Heresy are very distinctive and they showcase the opposite views on the same matter, despite their common social origins. In the case of Genesis, Dancing with the Moonlit Knight is one of the most well-known songs, in one of their most iconic records, Selling England by the Pound. In the case of Rush, Roll the Bones is not considered one of their best records, but it came out almost at the same time as the collapse of the Soviet Union and thus Peart’s commenting, with him being a brilliant lyricist, is a valuable and interesting contemporary source.
In Dancing with the Moonlit Knight Peter Gabriel addresses to the listener as an incarnation of the Soul of Britain. Let’s not forget that he used to come on stage dressed and presented himself as Britannia. Before he starts mocking consuming mania, he sets allegorically but at the same time a realistic reality of abundance, which provokes citizens to consume and reach happiness.
With repeated wordplay even from the start of the song we are transferred in the realm of myth, with unifauns (wordplay for a non-existent creature, even in the fantasy realm. Probably something between a unicorn and a faun, that also sounds like “uniform” and maybe he means someone wearing such) and also the Queen of May (be), the goddess of abundance, Spring and the hope for a good harvest, similar with the deity Demetra from the Greek Pantheon.
Father Thames is another mythical entity, who as a river, is a bringer of life and prosper in the city and the country. He becomes one more icon of abundance and a nostalgic, romantic and not so realistic, but idealistic representation of a pre-neoteric economy, that was lost forever and was replaced by a capitalist economy and a new generation that consumes constantly. When the Old Man in the song dies, the old generation which proclaimed that “you are what you eat, eat well”, the new generation comes, the Young Man, who as it seems does not share the same views and values and believes that “you are what you wear, wear well”. The change in priorities is obvious and for Gabriel the new generation of the baby-boom, consumes more superficially.
This kind of abundance was still present at the post war era, which came as a surprise after all the bombings and whole cities in ruins. According to historian Ian Kershaw, Britain managed to incorporate immigrants as cheap workers, which gave boost to the economy. Things changed radically during the 70’s and that’s why Old Father Thames signs the letter of the bygone old generation, the one that lived in a state of abundance. Gabriel as a social commentator couldn’t be uninterested in the situation around him. “Selling England by the Pound” is rumored to be a motto of the Labour Party at the time. Crisis was already evident and it didn’t take long to show its teeth. Oil crisis in 1973, as a result of the Arab-Israeli war, launched inflation and unemployment in England and the powerful Empire was considered the new “sick man of Europe”.
The constant shifts between myth and reality are continued in the song, with consumerism being the target of Gabriel’s phlegmatic irony. The Arthurian Cycle is introduced by the mentioning of the Holy Grail and the Knights of the Round Table, coming to an end with the probably most tongue-in-cheek lyric of the song, with the consumers being described as Arthurian knights, shouting with joy after collecting the discount green coupons/stamps (also a parody of the Medieval folktale of Sir Gawain and the Green Knight. The citizens of Britain, (the citizens of hope and glory as they are named by the patriotic song Land of Hope and Glory, sung by Vera Lynn amongst others) are once again portrayed to literally consume their bourgeois dreams. These dreams Gabriel calls them Wimpey, a double wordplay once again, coming from Wimpy, a fast-food chain brand of the era and also Wimpey housing company, which used to build cheap and identical houses during the post-war to solve the housing problem.
A kind of supernatural aspect of consuming is overstated with the “fat old lady” of the song, a stereotypical and dismissive Anglo-Saxon expression for the often obese opera primadonnas that used to sing before the curtain falls, like the character of Brunhilda in the Wagnerian Ring of Nibelungen. That lady in Dancing… rather than having Tarot cards to tell the future, she foresees it with the help of credit cards, a method of payment that in the 70’s was taking its first steps and a must-have object for establishing the owner’s financial status. In Aisle of Plenty, the finale of the album and a complement to Dancing with the Moonlit Knight there are further mentions to supermarket chains with clever wordplay by Gabriel, like Fine Fare and Tesco, discount shops, and it also includes a price list of various products. The ultimate completion of the consumer on this island of plenty (of abundance) meaning both the supermarket aisle and the island of England, comes with the phrase “its scrambled eggs”, which in British slang, according to the slang dictionary, means awarding a military man with a medal, which corresponds excellently with the rewarding of the consumer with a discount stamp, a green shield or such.
Back in the USSR…
In Heresy on the contrary, consuming goods is presented and identified as the essence of freedom by Peart. In the opposite side of Gabriel’s allegorical and coded wordplay, Peart is totally clear in what he wishes to say and his political beliefs.
“All around that dull gray world
Of ideology
People storm the marketplace
And buy up fantasy
The counter-revolution
At the counter of a store
People buy the things they want
And borrow for a little more
All those wasted years”.
Consumerism in shops and supermarkets is presented as a revolutionary act, against the October Revolution and the communist regime. He thinks of banking loans and credit cards as means of self-liberation, because, as he specifically writes, one can “buy up fantasy” with them. In the Roll the Bones tour book he further explains his feelings and states that after the Wall fell and USSR collapsed he felt mad, because for “generations those people had to line up for toilet paper, wear bad suits, drive nasty cars and drink bug spray to get high – and it was all a mistake? A heavy price to pay for somebody else’s misguided ideology, it seems to me, and that waste of life must be the ultimate heresy”.
Nobel Prize laurate Svetlana Alexievich in her book Secondhand Time: The Last of the Soviets shares with us an aftermath testimony of the everyday life in the Eastern Block, so it is interesting how those people managed to cope with the lacking of goods and the post 1989 western world capitalist consuming way of life and finally what freedom meant for them.
“So here it is, freedom! Is it everything we hoped it would be? We were prepared to die for our ideals. […] Now we have new dreams: building a house, buying a decent car, planting gooseberries… Freedom turned out to mean the rehabilitation of bourgeois existence […], The freedom of Her Highness Consumption. Darkness exalted. The darkness of desire and instinct—the mysterious human life, of which we only ever had approximate notions. […] here are thousands of newly available feelings, moods, and responses. Everything around us has been transformed: the billboards, the clothing, the money, the flag…And the people themselves. They’re more colorful now, more individualized; the monolith has been shattered and life has splintered into a million little fragments, cells and atoms. […] no one was talking about ideas anymore—instead, it was credit, interest, and promissory notes; people no longer earned money. They “made” it or “scored” it.
I asked everyone I met what “freedom” meant. Fathers and children had very different answers. Those who were born in the USSR and those born after its collapse do not share a common experience—it’s like they’re from different planets. For the fathers, freedom is the absence of fear. A man with his choice of a hundred kinds of salami is freer than one who only has ten to choose from. […] For the children: Freedom is love; inner freedom is an absolute value.”
So, Peart wasn’t wrong about the desires and their pursuits of the “sovok”, as the nostalgists of the Soviet Union are called. Queues did exist, as did lack of certain goods, but there also was a big difference between the volume of the poverty and the shortage of supplies depending in which country you lived, which area and what decade. Huge lines of people waiting for a meal and extreme poverty is not a USSR only phenomenon, it still happens today in capitalist countries and manihaistic approaches do not shed light to what’s really happening but they rather reproduce Cold-War stereotypes. What matters in USSR’s case is if the new capitalist reality verified their expectations. From what Alexievich writes that doesn’t seem to have happened, at least not as much as they expected to:
“The living is better. And for some people, it’s gotten a thousand times better. I’m fifty years old… I try not to be a sovok, but I’m not very good at it. I work at a private company and hate the owner. The way they split up the big pie of the USSR, their pirate privatization, just doesn’t sit well with me. I don’t like the rich. They’re always showing off their palaces on TV, their wine cellars… They can bathe in breast milk in gold bathtubs for all I care! What do I need to see that for? […] I lived under socialism for too long. Life is better now, but it’s also more revolting.”
Veblen’s observations on conspicuous consumption of the newly rich and the new oligarchy that was risen from the ashes of the USSR are confirmed and up to now wealth is still amassed in the hands of the few, with intense class separation. Putin’s government of course tries to utilize the former military victories of the Great Patriotic War for moral compensation of the people through patriotic and nationalist rhetoric, because Russians still see their expectations for a better life to be disproved. So, it does not come as a surprise when Josef Stalin appears to be the most popular person in history, in a respective public vote, followed of course by Vladimir Putin. During the Photobiennale 2018-2019 in Thessaloniki’s Museum of Photography, German photographer Anna Skladmann exhibited a series of photographs called Little Adults and were about the visualization of everyday life of Russia’s financial elite’s children. The message was that child innocence was lost because of the conspicuous luxury and the controversial aesthetics of the newly-rich. There were photographs of little boys carrying AK-47s in their bedrooms or little girls, with make-up and adult clothes, posing in their “little” private theater inside their house. Consumption becomes an end in itself, a self-fulfillment situation and at the same time a show off of power and social status. The meaning of freedom is once again under revision, and still, according what Peart believed about the USSR, we have a “heretic” behavior of authority, this time inside the capitalistic world-system. Why is Peart so different from Gabriel on the same subject?
Neil Peart, already from a young age and being a book-worm, delves deeply inside the world of Ayn Rand. The neoliberal ideology in her writings is intense and she also adopts a profound conservatism that was against to any kind of counterculture and sexual freedom. She also shows a religious like commitment to the values of personal initiative and ingeniousness, when she presents the individual as a self-luminous entity, cut out completely from the rest of the society. This spirit of individualism is present in many songs that Peart wrote lyrics for, and like Gabriel, he resides in myth and allegory to unfold his ideas. He dedicates the whole album 2112 to the “genius of Ayn Rand”. In songs like The Trees he confesses his faith in a congenital genius superiority that must not be contained by the will of the many, which holds back the creative force of the “excellent” and also that perfect equality is impossible, except in death. In Hemispheres, where he presents the classic philosophical and mythological dipole of Apollo and Dionysus, of Reason and Emotion, he seems to deviate from the totally amoralistic psyche of Rand’s characters and embraces the hedonism of the Woodstock generation, whom Rand seemed to despise. By that he already shows the first signs of a transition, from a preacher of individualism to a poet who celebrates human nature as a whole, without renouncing his optimism for a constant progress through individual genius and also his concerns about the dark side of humans. These concerns show themselves as latent pessimism in the finale of songs like The Trees where all trees are chopped down by the lumberjack and in Cygnus X-1 where the Don Quixote of a hero flies his Rosinante inside a black hole.
It would be unfair for Peart’s influential lyrics, if only this side of it was referenced. Like Gabriel, during the next decades, he put aside the mythological, literature and allegorical themes and they’ve both introduced a body of work full of realistic concerns and head-on lyrics. Thus, Gabriel, from an admirer and student of T.S. Elliot’s poetry and from stories about the nymph-Naiad Salmacis becomes intensely critical on the apartheid, while Peart respectively, from the Fountain of Lamneth and the myths of Dionysus will be transformed in an erudite and well-travelled intellectual who will even comment on social inequalities in The Larger Bowl. In one of his interviews, in 2012 in Rolling Stone magazine, he will denounce his obsession with Ayn Rand’s philosophy and he will declare himself a “bleeding heart libertarian”(he formerly declared “left wing libertarian”). Rush as a band, as they stated in interviews, confess that they did not think of themselves being politicized back then and they did not embrace fully neoliberal ideology. On the contrary the lyrics mainly refer to youth skepticism, work ethic and to the belief that an individual can change the world around him.
They both pursue the meaning of consumerism in confided geographical space. In the case of Genesis, the space is of course England, where Gabriel criticizes the consuming habits of his co-citizens, with no intent to globalize his ideas. In Selling England by the Pound we can find many mentions in actual places like the Epping Forest or the Firth of Forth in Edinburgh, which becomes Firth of Fifth in the record. In Heresy ex-USSR and the Eastern Block become the setting, which are described as “that dull gray world from Moscow to Berlin, People storm the barricades,Walls go tumbling in”, thus reproducing the stereotypical views that were imposed in the way Westerners perceived what was happening behind the Iron Curtain. So Peart on the contrary tries to give a global aspect of freedom, with capitalistic consumerism as its pinnacle and being on the opposite side of lack of goods and consequently giving to freedom, a pluralistic term, a one sided meaning. This grey and dull reality is not something radical in western pop culture, which took an active role during the Cold War and was used and abused for propaganda reasons, even by secret services, like the example of Boris Pasternak’s Dr. Zhivago, which was used by the CIA as an anti-communist tool.
Tales from Apolitical Oceans
Despite the social critique and the political views of the artists prog rock has more or less perceived as a mainly apolitical genre, a sui generis subculture which operated within the confines of the counterculture of the time, by giving to the listeners a different spectrum of stimuli. From a structural aspect the original British version of prog rock was not so much based on psychedelia but rather on jazz and classical music, without denouncing the Beatle’s legacy nevertheless. That makes prog rock a highly eclectic genre, which tries to include different influences. By the end of the 60’s the single format was replaced by LP records and artists had more space and time to fill with their ideas. That alone gave artistic freedom and creativity exploded, which through certain social aspects gave birth to progressive rock.
How did the youth of the era react towards the allegorical and mythological lyrical adventures?
Probably they did pay no attention at all, like many nowadays don’t. And if they did, it was not the same attention that Dylan’s or Baez’s lyrics drew. Maybe they were more impressed by the virtuosity and the original sounds that they heard- probably totally stoned- in their cheap portable turntable. Besides a small minority of higher educated listeners, they wouldn’t bother to analyze the subtle irony in Gabriel’s lyrics. The only thing for sure is that many music critics did not admire the Ayn Rand influences in Rush and their philosophical endeavors about individualism, so some of them went that far as to label them fascists. Until that point in time, in the mid-70’s, there was a disenchantment of all the dreams that the Woodstock generation had, and progressive rock, as time passed, became more and more self-referential. The artists themselves were evolved and progressed, their style changed, their popularity rose and the music business demands likewise. The concerns of youth counterculture in the end of the 60s and the early 70s were replaced by a more apolitical and more complied version of prog rock, which during the following decades, the 80’s and the 90s, will lose its radicality, musical and lyric wise. Just to be fair, for many of prog rock’s subgenres, the will for experimentation and for political expression did not cease to exist, but it was displaced geographically in countries like Germany or Italy, far from its birthplace on British soil.
Artists create in a certain sociopolitical frame and they can’t help but express the spirit of the age, their origins, their sensibilities, a part of themselves. Even if a work of art seem ahead of its time, this mainly stems from a future analysis, which projects on it the apperceptions and the needs of the contextual present. For certain, there is no credibility in the argument that it couldn’t be understood by the people of its time. The ever persistent myth of the genius that acts alone, away from its social context, remains a rather convenient narrative that easily explains some things, but we must bear in mind that even the brightest individuals were inspired and contributed to their societies, without necessarily thinking about their legacy and the way that people of the future would appreciate their work. Thus, this totemization of a work of art as “classic”, and by that placing it in a place above any kind of criticism, probably does harm and is unfair to the work of art itself.
Bands like early King Crimson, Henry Cow, Matching Mole, Jethro Tull, Area and Van Der Graaf Generator were more or less political and debunked the common conception about the apolitical side of progressive rock. Of course artists like Υes, with their sophisticated and rather cryptic lyrics, because of their popularity, cause such stereotypes and associations. But even there, one can discern the ecological, pacifist and social concerns the band has, inside this otherworldly, utopian and positive aesthetics. Subsequent artists like Marillion don’t hesitate to create in a similar sociopolitical framework but the majority of later artists (like Neal Morse or The Flower Kings) seems to prefer more metaphysical, new age, philosophical and religious themes.
The question remains, if all of these analyses, like the case of consumerism, are necessary or someone should stick to the aesthetic pleasure and not talk about all these, which may concern even fewer people than prog as a relic of the “dinosaur age of music” concern anyway. The answer can’t be yes or no and it relies not only in the expectations of the listener but also in mood, time, concerns, ideology and many more aspects. Problem is that by delving deeper and by analyzing the ideological origins of the artists one can be confronted with awkward situations, especially when the artist and the work of art are coincided and the messages that they pass onto the listener have a very clear and particular ideology behind them. This became evident in cases where artists flirted with fascism for example. Sometimes the receiver, by consuming a work of art reaches a dilemma in which no decision has a positive outcome. So either the work of art ends as a ideologically discharged entity and is received with aesthetical and moral criteria of the present time, which can lead to anachronisms and cancel culture anathemas or it gains a classic status and is put on a stall, as an amoralistic product of an artistic genius, which as an exhibit, as a milestone, is beyond criticism (aesthetic or otherwise) and we end also in anathemas, this time of everyone who dares not recognize its value. But who gave this value and with what criteria is often not mentioned or is accredited to an almost metaphysical dedication to some indefinable “common taste”, holding the same value as “common sense”, which is no value at all.
On the opposite side, artists themselves, when they are being cut away from their cultural context, are idealized and the expectations that society has from their actions become greater, because they are assigned, unintentionally, with a certain role that they must constantly prove themselves that they are up to the task. At the same time we observe the reproduction of a moralizing aspect of their work, and because of it, their actions and their lives in general must be conformed with the high art they create. This practice leads to a vicious cycle and the aforementioned anathemas. Art itself is fetishized, and that’s why it is bought and sold as commodity, without any projected ideology on it, by having a certain price, which is defined by its rarity and the weariness that time brought on it, thus with criteria that have nothing to do with its aesthetic value, nor the artist or its content. The conversations which emerge are both about the relation between the artist and the work of art and also collecting art as a consuming-capitalistic mentality. So, it doesn’t really matter if this kind of approach puts artists’ value in stake or about the will to be iconoclastic for the sake of it, but the right to be critical towards a “sacred cow” of Art and the potential to scrutinize parameters that often escape public awareness intentionally or not. We owe to make clear that aspects of the artists mentality that will lead to moralizing judgements and paternalistic conclusions do not present any real interest, since they have nothing to do with their work, recorded or not. What really matters is that artists, live, breathe and create inside a social, cultural and political frame and even if they try to exercise their art in an artificially isolated environment or self-exile, this influence cannot be helped but being reflected in their work.
This kind of analysis, for reasons of saving space and time, is not practical to be applied in every record that is released and the repetition of the same conclusions is rather meaningless, because they don’t add something useful. On the other hand, there come new views and aspects that were not taken under consideration by the consumers, and why not, by the reviewers themselves. It goes without saying that no matter what ideology someone has the aesthetic pleasure that stems from listening the album is the main concern, so it is unnecessary to set the question if it’s ok for a left wing to listen to Rush or a conservative to listen to Bruce Springsteen or Rage Against The Machine. Also pointless is the conversation about whether the artists themselves are consistent to what they believed 10-20-50 years ago, since stagnation equals artistic regression with rather dated results. We all tend to evolve, progress, change, mature (..or not), and we get to comply more or less and adapt to the current situations, unless we decide to follow on Christopher McCandless steps in Into the Wild and try to live liberated from the restraints of consuming and social conventions, with hoping not having the same ending as him. Artists act alike. It’s scrambled eggs.
References
Αλεξίεβιτς, Σβετλάνα, Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου, μτφ. Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2016.
Attali, Jacques, Noise: The political economy of music, University of Minnesota Press, Minneapolis-London, 2009.
Filipov, David, “For Russians, Stalin is the ‘most outstanding’ figure in world history, followed by Putin”, Washington Post, 26/6/2017, https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/06/26/for-russians-stalin-is-the-most-outstanding-figure-in-world-history-putin-is-next/, (πρόσβαση 4/3/2021).
Hegarty P., Halliwell M., Beyond and Before: Progressive Rock since the 1960s, Continuum International Publishing Books, New York-London, 2011.
Johnes, Martin “Consuming Popular Music: Individualism,,Politics and Progressive Rock”, Cultural and Social History, 15:1, 115-134, 2018 DOI:10.1080/14780038.2018.1426815
Kershaw, Ian, Η Ευρώπη σε δίνη (1950-2017), μτφ Μενέλαος Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2020
Macan, Edward. Rocking the Classics, English Progressive Rock and the counterculture, Oxford University Press, Oxford-New York, 1997.
Μason, Nick, Inside Out: A personal history of Pink Floyd, Weidenfeld&Nicolson, London, 2004.
Peart, Neil, Travelling Music: the soundtrack to my life and times, ECW press, Toronto,Ontario, Canada, 2004.
Peart, Neil, “Neil Peart on Rush’s New LP and Being a ‘Bleeding Heart Libertarian’, συνέντευξη στον Andy Green, Rolling Stone, https://www.rollingstone.com/music/music-news/neil-peart-rush-new-lp-248712/, 12/6/2012, (πρόσβαση 3/3/2021)
Πετσίνη, Πηνελόπη et al, Capitalist Realism : συντελεσμένο μέλλον-παρελθόν διαρκείας, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας- Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2018.
Sciabarra, Matthew C., “Rand, Rush and Rock”, The Journal of Ayn Rand Studies, vol.4, No1, Penn State University Press, pp. 161-185, 2002
Veblen, Thorsten, Conspicuous Consumption: unproductive consumption of goods is honourable, Penguin Books, London, 2005.a
Από τον Κώστα Κωνσταντινίδη
“The musician, like music, is ambiguous. He plays a double game. He is simultaneously musicus and cantor, reproducer and prophet. If an outcast, he sees society in a political light. If accepted, he is its historian, the reflection of its deepest values. He speaks of society and he speaks against it. This duality was already present before capital arrived to impose its own rules and prohibitions.”
Jacques Attali – Noise: The political economy of music
Ήδη από το 1899, στο κλασικό του πια έργο Επιδεικτική Κατανάλωση (Conspicuous Consumption🙂 ο Th.Veblen επισημαίνει την ύπαρξη μιας κοινωνικής τάξης, από την προνεωτερική εποχή, που επιδεικνύει τον υλικό και άυλο πλούτο της και ζει, διάγοντας έναν βίο βασισμένο στον ελεύθερο χρόνο (leisure time) εις βάρος των υπολοίπων. Η κριτική του φυσικά στόχευε στην Β’ Βιομηχανική Επανάσταση και κυρίως σε μία τάξη μικροαστών νεόπλουτων που αναδύθηκε, η οποία και επιχειρούσε μέσω της κατανάλωσης όχι να απολαύσει τα αντικείμενα ή τις υπηρεσίες που ήταν διαθέσιμες, αλλά να τις χρησιμοποιήσει ως τρόπαια του κοινωνικού της status. Ρίχνοντας μια ματιά στα πεπραγμένα της βιομηχανίας παροχής υπηρεσιών και στην πρόσφατα αναδυόμενη κατηγορία των influencers, παρατηρεί κανείς με απαισιοδοξία, πως οι πρακτικές δεν έχουν αλλάξει και πολύ. Ο πλούτος και πάλι δεν αφορά μόνο τα υλικά αγαθά, αλλά μεταφράζεται σε πρότυπα ομορφιάς και ο ελεύθερος χρόνος ανάγεται σε προϊόν κατανάλωσης, αποσκοπώντας οι έχοντες να τον καταστήσουν αντικείμενο «φθόνου» από τους λιγότερο προνομιούχους πολίτες, ώστε να φαντασιώνονται οι τελευταίοι τη ζωή ενός ανθρώπου που ταξιδεύει σε εξωτικούς προορισμούς, όταν οι ίδιοι φαίνονται εγκλωβισμένοι σε μία δυσβάσταχτη καθημερινότητα.
Η εποχή των άκρων, ο 20ος αιώνας, μια εποχή απομυθοποίησης του ρομαντικού καπιταλισμού της Μπελ Επόκ, μέσα στην οποία έζησε ο Veblen, αλλά και της επικράτησης του νεοφιλελεύθερου δόγματος στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου μετά τον Β’ΠΠ, δεν θα μπορούσε παρά να είναι προνομιακό πεδίο για τον νεοπλουτισμό και την επιδεικτική κατανάλωση, εφόσον η πληθώρα καταναλωτικών επιλογών τη διευκόλυνε. Η ανάδυση της αντικουλτούρας τη δεκαετία του ’60, έφερε τους καλλιτέχνες αντιμέτωπους τόσο με την έννοια της εξουσίας όσο και με μία εδραιωμένη ποπ κουλτούρα, κορεσμένη από μια πληθώρα συντηρητικών και εύπεπτων πολιτιστικών προϊόντων, ιδανικών για fast-food κατανάλωση, σε έναν κουρασμένο και εξίσου συντηρητικό μεταπολεμικό κόσμο, ο οποίος παραδόθηκε στην ψυχροπολεμική πραγματικότητα, χωρίς να προλάβει να ανακτήσει τις δυνάμεις του.
Η κατανάλωση αγαθών αναδείχθηκε αργά και σταθερά σε μία μορφή ψυχικής εκτόνωσης αλλά και σε βασικό παράγοντα διαμόρφωσης κοινωνικής ταυτότητας. Η αντικουλτούρα και τα παρακλάδια της, όπως δηλαδή αυτό που αργότερα ονομάστηκε prog rock, δεν θα μπορούσαν να μείνουν αδιάφορες απέναντι σε ένα τέτοιο κοινωνικό φαινόμενο. Αν και υπάρχει η εντύπωση πως το progressive rock είναι μια απολιτική έκφραση που προμοτάρει το ars gratia artis και βασίζεται κυρίως στους μουσικούς πειραματισμούς και όχι στους κοινωνικούς προβληματισμούς, ίσως τελικά τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Και δεν θα μπορούσαν να είναι έτσι, αφού οι καλλιτέχνες δεν δημιουργούν αποκομμένοι από το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, δεν είναι αδιάφοροι ως πολίτες για τα όσα συμβαίνουν γύρω τους και έστω και μέσω αλληγοριών και αφηρημένων, ενίοτε κρυπτικών νοημάτων, ενσωματώνουν στην τέχνη τους όσα τους απασχολούν. Με αφορμή δύο τραγούδια, το Dancing with the moonlit knight των Genesis και το Heresy των Rush οι στιχουργοί τους, ο Peter Gabriel και ο Neil Peart αντίστοιχα, προσεγγίζουν το φαινόμενο του καταναλωτισμού, ένα κοινωνικοπολιτικό ζήτημα, και παρά την κοινή μικροαστική τους καταγωγή, το βλέπουν μέσα από εντελώς διαφορετικό πρίσμα. Πού όμως οφείλεται αυτό; Είναι τελικά το prog rock όσο απολιτικό έχει επικρατήσει πως είναι; Για να εξεταστεί το prog rock και οι εκπρόσωποι του μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα ιδωθεί σε συνάρτηση με τον τόπο που γεννήθηκε, ο οποίος και γεωγραφικά είναι πολύ συγκεκριμένος και πρόκειται για την νοτιοανατολική Αγγλία, την περιοχή με το μεγαλύτερο συνολικά, τότε και τώρα, κατά κεφαλήν εισόδημα της χώρας και στην περίπτωση των Rush, την κλασική μικροαστική γειτονιά των προαστίων. Θα γίνου έτσι καλύτερα κατανοητές οι πολιτικές τους απόψεις και ταυτόχρονα οι οικείοι στίχοι θα φανερώσουν μία άλλη πλευρά, ιδωμένη μέσα από ένα κοινωνιολογικό και ιστορικό πρίσμα.
Can u tell me where my country lies? H ανθρωπογεωγραφία του πρώιμου prog rock
Στην παρακάτω εικόνα σημειώνονται στον χάρτη οι τόποι καταγωγής των 100 δημοφιλέστερων καλλιτεχνών του progressive rock, όπως αυτοί κατατάσσονται σύμφωνα με τις προτιμήσεις των μελών της πλέον δημοφιλούς ιστοσελίδας για το genre, το progarchives.com. Η επιλογή πραγματοποιήθηκε για πρακτικούς λόγους, καθώς στην κατάταξη αυτή απαντάται η πλειοψηφία των πρωτοπόρων του είδους και αποδεικνύεται η πολύ συγκεκριμένη γεωγραφική καταγωγή του, παρά την μετέπειτα διάχυσή του στο παγκόσμιο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι και την δημοφιλία που απέκτησε κατά τη δεκαετία του 1970.
Πολλοί από τους πρωτεργάτες του ιδιώματος, οι περισσότεροι ίσως, προέρχονται από τη μεσαία τάξη εισοδημάτων, η οποία στην Αγγλία χαρακτηρίζεται ως white collar σε αντίθεση με την εργατική τάξη που χαρακτηρίζεται ως blue collar. Για παράδειγμα η μητέρα του γεννημένου στο Bristol και μεγαλωμένου στο Kent Robert Wyatt καταγόταν από εύπορη οικογένεια και εργαζόταν στο BBC, ενώ ο πατέρας του ήταν ψυχολόγος. Στην ειδυλλιακή επαρχία του Kent, οι γονείς του αν και είχαν αποποιηθεί τα πλούτη της οικογένειας και ζούσαν μια αρκετά μποέμ ζωή, νοίκιασαν μια έπαυλη με πάρα πολλά δωμάτια, τα οποία νοίκιαζαν με τη σειρά τους σε καλλιτέχνες και φοιτητές, βγάζοντας έτσι τα έξοδα τους. Έτσι ο μικρός Robert μεγάλωνε σε ένα περιβάλλον με άπειρα καλλιτεχνικά ερεθίσματα. Σε ένα από αυτά τα δωμάτια φιλοξενήθηκε και ο νεοαφιχθείς στην Βρετανία από τη Μελβούρνη Daevid Allen, όπου και η γνωριμία του με τον Wyatt θα είναι καθοριστική γι’ αυτό που θα φτάσει αργότερα να χαρακτηριστεί ως σκηνή του Canterbury , ένα από τα πιο ιδιαίτερα και sui generis παρακλάδια του prog rock. Ο ίδιος ο Wyatt βέβαια απεχθάνεται τον όρο «Canterbury sound» και δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη κάποιας «σκηνής», αλλά αυτή είναι μια εντελώς άλλη συζήτηση.
Στην ίδια περιοχή, ένας ακόμα σημαντικός μουσικός, o Kevin Ayers, ήταν γόνος μικροαστών, με τον πατέρα του ποιητή και παραγωγό στο BBC και τον μετέπειτα πατριό του δημόσιο υπάλληλο με μετάθεση στη Μαλαισία, όπου και έμεινε ο Kevin μέχρι την ηλικία των δώδεκα. O Peter Gabriel, γεννημένος στο Surrey, ήταν ακόμα πιο προνομιούχος, μια και η οικογένειά του μπόρεσε να του εξασφαλίσει υψηλού επιπέδου σπουδές και στην μουσική αλλά και γενικότερα, φοιτώντας στο Charterhouse, ένα από τα πιο προβεβλημένα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας, όπου και γνώρισε τους Tony Banks, Anthony Philips, Mike Rutherford και Chris Stewart, αποτελώντας έτσι την αρχική μορφή των Genesis. Παρόμοια περίπτωση τέλος μίας ακόμα παρέας προνομιούχων καλλιτεχνών είναι και αυτή των Pink Floyd. Οι Roger Waters, Nick Mason και Richard Wright γνωρίστηκαν στο Regent Street Polytechnic, όντας φοιτητές Αρχιτεκτονικής.
Σύμφωνα με τον Edward Macan στο βιβλίο του Rocking The Classics: Εnglish progressive rock and the counterculture, ένα ακόμα στοιχείο που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη στιλιστική διαμόρφωση του prog rock είναι η επίδραση της Αγγλικανικής Εκκλησίας στις περιοχές του νότου. Εξάλλου η πόλη του Canterbury είναι και η έδρα του αρχιεπισκόπου της Αγγλικανικής Εκκλησίας και τόπος προσκυνήματος, σε μια χώρα που δεν φημίζεται και τόσο για τις θρησκευτικές αγκυλώσεις. Παρόλα αυτά, πολλοί από τους πρωτεργάτες, κατά την παιδική και εφηβική τους ηλικία ήρθαν σε επαφή με την πλούσια χορωδιακή και μουσική παράδοση της εκκλησίας και πολλοί εξ αυτών χρησιμοποίησαν πολυφωνίες στις συνθέσεις τους. Ο Chris Squire ήταν μέλος της χορωδίας στον καθεδρικό του St.Andrews, ο Peter Gabriel επίσης τραγουδούσε σε χορωδία, ενώ ο Mike Ratledge των Soft Machine μελέτησε το εκκλησιαστικό όργανο στον καθεδρικό του Canterbury.
Η επίδραση αυτή υπήρξε καθοριστική ως προς την μορφολογία του ιδιώματος, ίσως με παρόμοιο τρόπο που οι μουσικοί του rock n roll βασίστηκαν μορφολογικά στα μπλουζ. Η “ανακάλυψη” της θρησκευτικής μουσικής παράδοσης των μαύρων από τη γενιά του baby boom έδωσε στο νεογέννητο rock n roll την πνευματικότητα του και καθόρισε την εξέλιξή του. Η σπιρτάδα και η έντονη συναισθηματική φόρτιση των μπλουζ, με πανταχού παρούσα την συνεχή διελκυστίνδα μεταξύ χαράς και λύπης, προσδίδει έναν εκστατικό χαρακτήρα και μια ρυθμική ορμή που σωματοποιείται μέσω του χορού. Eίναι χαρακτηριστικές εξάλλου οι σκηνές όπου όλο το εκκλησίασμα ψάλλει χορεύοντας. Το rock n roll δανείστηκε αυτή την έμφυτη πνευματική ορμή και την έκανε ακόμα πιο ηχηρή, προσθέτοντας και μια σεξουαλική-διονυσιακή διάσταση στο τελικό αποτέλεσμα. Από την άλλη το prog rock, ακολούθησε πιστά την υπερβατική πνευματική κληρονομιά της εκκλησιαστικής μουσικής, έβαλε στοιχεία από την αυστηρότητα της κλασικής μουσικής, όμως δεν μπορούσε να δεχτεί τους στιλιστικούς περιορισμούς τους, όπως αδυνατούσε να δεχτεί και την ανάλαφρη προσέγγιση της πνευματικότητας που είχε το rock n roll. Έτσι, κράτησε μεν στιλιστικά τις μουσικές παραδόσεις της γεωγραφικής του καταγωγής και της υψηλής ακαδημαϊκής αισθητικής που απέκτησε στους διαδρόμους των πανεπιστημίων, αλλά ταυτόχρονα παρέκκλινε από αυτές μέσα από τα στοιχεία τζαζ, ατονικής μουσικής, ψυχεδέλειας, σύγχρονης κλασικής μουσικής, που κατάφερε να μπολιάσει μέσα στις δαιδαλώδεις χαρακτηριστικές συνθέσεις του.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στον Καναδά, πατρίδα των Rush, έχουμε μια παρόμοια ταξική προέλευση, αλλά μία διαφορετική κοινωνική εξέλιξη μέσα στην ασφυκτική καθημερινότητα των προαστίων, την οποία και στηλίτευσε στους στίχους του ο Neil Peart. H χώρα βέβαια ήταν μάλλον περιφερειακή τόσο στο ρόλο της στον Ψυχρό Πόλεμο, όσο και στις εξελίξεις στον πολιτισμό και στην αντικουλτούρα που άνθιζαν στις ΗΠΑ και στην Μ. Βρετανία. Καναδούς καλλιτέχνες εξάλλου όπως ο Neil Young και η Joni Mitchell η εποχή τους βρίσκει στο Λος Άντζελες και στο Laurel Canyon, στο επίκεντρο δηλαδή της αντικουλτούρας. Ο ίδιος ο Peart στα γραπτά του και σε συνεντεύξεις του περιγράφει μια σχεδόν ειδυλλιακή παιδική ηλικία στο St.Catharines, με τις βόλτες στο Lakeside Park να έχουν βρει τη θέση τους, ως νοσταλγικές αναπολήσεις, στους στίχους του ομώνυμου τραγουδιού από το Caress of Steel. O ίδιος περιγράφει στο βιβλίο του Travelling Music ως σχεδόν αταξικό το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε, αν και αναγνώριζε ότι υπήρχαν λιγότερο προνομιούχα παιδιά, αλλά και πιο ευκατάστατες οικογένειες, τοποθετώντας τη δική του οικογένεια ως μία της «μεσαίας τάξης», όπως θα λέγαμε σήμερα. Την παιδεία που έλαβε την χαρακτηρίζει ένα μείγμα βρετανικής και αμερικανικής, ενώ δεν κατάφερε να μείνει ανεπηρέαστος από το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής και την διαρκή απειλή για την ενδεχόμενη εισβολή της ΕΣΣΔ στον δυτικό κόσμο. Η θλίψη των Καναδών για τη δολοφονία του JFK, τα φιλμάκια όπως το γνωστό Duck&Cover που έδειχναν στα σχολεία και φυσικά η πυραυλική κρίση της Κούβας και ο φόβος της πυρηνικής καταστροφής φανερώνουν αφενός την «τραυματική» εντύπωση που άφησαν στα παιδιά αυτά τα γεγονότα, αλλά και στην μεγάλη εικόνα τον ετεροκαθορισμό του Καναδά, δεμένου πολιτικά και πολιτισμικά στις επιταγές της Αγγλίας και των ΗΠΑ.
Εκτός από την μικροαστική καταγωγή, οι δύο στιχουργοί μεγάλωσαν και σε ένα φυλετικά και πολιτισμικά σχεδόν ενιαίο περιβάλλον. Ο Peart αναφέρει πως δεν είχε συναντήσει άνθρωπο άλλου χρώματος μέχρι την εφηβεία του σχεδόν. Αντίστοιχα στην ΝΑ Αγγλία, το περιβάλλον που μεγάλωσε ο Peter Gabriel, η φυλετική σύνθεση της περιοχής δεν παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, με το 85% των κατοίκων να ανήκουν στη λευκή φυλή, όπως φαίνεται και στην εικόνα παρακάτω.
Hare Hare Supermarket
Αν και δεν είναι τα μόνα κομμάτια στα οποία οι δύο στιχουργοί ασχολούνται με το ζήτημα του καταναλωτισμού, ωστόσο τα Dancing with the Moonlit Knight και το Heresy είναι από τα πλέον χαρακτηριστικά και δείχνουν τις αντίθετες οπτικές πάνω στο θέμα, παρά τις παρόμοιες κοινωνικές καταβολές τους. Στην περίπτωση των Genesis έχουμε ένα από τα εμβληματικότερα ίσως κομμάτια τους, σε έναν από τους πλέον κλασικούς δίσκους του ιδιώματος, με τον χαρακτηριστικό τίτλο Selling England By The Pound. Στην περίπτωση των Rush έχουμε έναν δίσκο που δεν ανήκει στις κορυφαίες στιγμές της δισκογραφίας τους, το Roll The Bones, αλλά κυκλοφόρησε ταυτόχρονα σχεδόν με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, οπότε και αποκτά ενδιαφέρον ο σύγχρονος σχολιασμός από έναν ευφυή στιχουργό, όπως ο Peart.
Στο Dancing with the Moonlit Knight o Gabriel απευθύνεται στον ακροατή ως μια ενσάρκωση της «ψυχής της Βρετανίας», εξάλλου έβγαινε και ντυμένος ανάλογα και συστηνόταν στο κοινό ως ενσάρκωση της Britannia. Πριν περάσει στον χλευασμό της καταναλωτικής μανίας, θέτει αλληγορικά, αλλά και ρεαλιστικά την ύπαρξη μιας κατάστασης αφθονίας, η οποία και προκαλεί τους πολίτες να καταναλώσουν, ώστε να κερδίσουν την ευτυχία.
Ήδη με απανωτά λογοπαίγνια από το ξεκίνημα του τραγουδιού μας μεταφέρει στη σφαίρα του μύθου, με unifauns (αμετάφραστο λογοπαίγνιο για κάποιο ανύπαρκτο μυθολογικά πλάσμα, κάτι μεταξύ μονόκερου και φαύνου, που όμως ακούγεται ως uniform και ίσως εννοεί κάποιον ένστολο), αλλά και με την Queen of Μay(be), την αντίστοιχη θεότητα της αφθονίας, της άνοιξης και της προσδοκίας για πλούσια σοδειά, κάτι σαν την Περσεφόνη ή την Δήμητρα του αρχαιοελληνικού Πανθέου. Ο Father Thames, μία ακόμη μυθολογική οντότητα, που ως ποταμός φέρνει τη ζωή και την ευημερία στην πόλη και στη χώρα, μας δίνουν μια εικόνα αφθονίας, μιας νοσταλγικής, ρομαντικής και όχι και τόσο ρεαλιστικής απεικόνισης του παρελθόντος, που εξιδανικεύει την προνεωτερική οικονομία της χώρας, που χάθηκε ανεπιστρεπτί, δίνοντας τη θέση της στην καπιταλιστική οικονομία και στον άκρατο καταναλωτισμό της νέας γενιάς. Όταν πεθαίνει ο Old man των στίχων, η παλιά γενιά που θεωρούσε ότι “you are what you eat, eat well” τη σκυτάλη παίρνει η νέα γενιά, ο Young man που όμως δεν φαίνεται να συμμερίζεται τις απόψεις των προγόνων και πιστεύει ότι “you are what you wear, wear well”. Η αλλαγή στις προτεραιότητες είναι εμφανής και για τον Gabriel η νέα γενιά, η γενιά των boomers, καταναλώνει πιο επιφανειακά.
Η αφθονία αυτή διατηρήθηκε και μεταπολεμικά, κάτι σχεδόν απρόσμενο μετά τους βομβαρδισμούς και τις καταστροφές της χώρας. Μάλιστα σύμφωνα με τον ιστορικό Ian Kershaw η Βρετανία κατάφερε να ορθοποδήσει επειδή ενσωμάτωσε στο εργατικό της δυναμικό πολλούς μετανάστες, ως φτηνά εργατικά χέρια, κάτι που έδωσε μία μεγαλύτερη ώθηση στην οικονομία. Το σκηνικό βέβαια άλλαξε άρδην μέσα στη δεκαετία του 1970, οπότε γι’ αυτό και ο Old Father Thames φαίνεται να υπογράφει το σημείωμα της γενιάς που φεύγει, της γενιάς της αφθονίας. Ο Gabriel, ως κοινωνικός παρατηρητής και ανήσυχος πολίτης, δεν μπορεί να αγνοήσει την κατάσταση γύρω του. Άλλωστε το «Selling England By The Pound» φέρεται να είναι σύνθημα του Labor Party της εποχής. Η κρίση φαινόταν στον ορίζοντα και δεν άργησε να φανεί. Η πετρελαϊκή κρίση του 1973, αποτέλεσμα του Αραβοϊσραηλινού πολέμου, ήρθε να εκτινάξει την ανεργία και τον πληθωρισμό της χώρας και η άλλοτε ευρωπαϊκή υπερδύναμη να θεωρηθεί «ασθενής της Ευρώπης».
Οι εναλλαγές μεταξύ μύθου και πραγματικότητας συνεχίζονται στο τραγούδι, με τον άκρατο καταναλωτισμό να αποτελεί τον στόχο της φλεγματικής ειρωνείας του Gabriel. Ο Αρθουριανός κύκλος εισάγεται μέσα από τις αναφορές στο Ιερό Δισκοπότηρο και τους Ιππότες της Στρογγυλής Τράπεζας και καταλήγει στον ίσως πιο tongue-in-cheek στίχο του κομματιού, που παρομοιάζει τους αλαλάζοντες καταναλωτές ως αρθουριανούς ιππότες που οχυρώνονται πίσω από τα χαρακτηριστικά πράσινα εκπτωτικά κουπόνια των σουπερμάρκετ της εποχής (Green Shield Stamps), παρωδώντας ταυτόχρονα τον μύθο του Sir Gawain και του Green Knight, ενός μεσαιωνικού ιπποτικού ρομάντζου. Βάζει ακόμα τους πολίτες της Βρετανίας στους οποίους και απευθύνεται ως “Citizens of hope and glory…” (από το πατριωτικό τραγούδι Land of Hope and Glory που τραγουδούσε και η Vera Lynn, η «Βέμπο» της Αγγλίας ) να καταναλώσουν τα μικροαστικά όνειρά τους. Αυτά τα χαρακτηρίζει, πάλι με διπλό λογοπαίγνιο, ως Wimpey, από το Wimpy, brand μιας αλυσίδας fast food αλλά και μιας κατασκευαστικής εταιρείας, της Wimpey που έχτιζε φθηνά και σχεδόν πανομοιότυπα σπίτια μεταπολεμικά για να λυθεί το πρόβλημα στέγασης που προέκυψε.
Mία μεταφυσική διάσταση της κατανάλωσης αγαθών υπερτονίζεται και με την “fat old lady”, έναν στερεοτυπικό λαϊκό αγγλοσαξονικό μειωτικό χαρακτηρισμό για τις συνήθως «ευτραφείς» κυρίες της όπερας, οι οποίες και συνήθιζαν να κλείνουν τις παραστάσεις, όπως ο χαρακτήρας της Μπρουνχίλντα στο Βαγκνερικό Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν. Η κυρία αυτή στο Dancing with the Moonlit Knight αντί για κάρτες Tarot, βλέπει το μέλλον στις πιστωτικές κάρτες, οι οποίες πρόσφατα είχαν αρχίσει να γίνονται προσφιλές μέσο πληρωμής και «απαραίτητο» αξεσουάρ για το οικονομικό στάτους του κατόχου. Στο Aisle of Plenty, το κλείσιμο του άλμπουμ και συμπληρωματικό του Dancing…, οι αναφορές στις αλυσίδες των σουπερμάρκετ συνεχίζονται με την Fine Fare και την Tesco, καταστήματα με φτηνά προϊόντα, καθώς και με έναν τιμοκατάλογο προϊόντων. Η τελική ολοκλήρωση του καταναλωτή ως άτομο μέσα σε αυτό το νησί της αφθονίας, κυριολεκτικά τον διάδρομο του σουπερμάρκετ και μεταφορικά την Αγγλία, έρχεται με την φράση «it’s scrambled eggs», η οποία στη βρετανική αργκό σύμφωνα με το σχετικό λήμμα στο λεξικό της slang, σημαίνει την παρασημοφόρηση ενός στρατιωτικού, οπότε και αντιστοιχεί σε αυτήν του καταναλωτή με το κατάλληλο κουπόνι ή κάποια άλλη έκπτωση.
Back in the USSR…
Στο Heresy αντίθετα η κατανάλωση αγαθών παρουσιάζεται ως και ταυτίζεται με την έννοια της ελευθερίας, από τον Neil Peart. Αντίθετα με τον αλληγορικό και κωδικοποιημένο λόγο του Gabriel, ο Peart εκφράζεται με απόλυτη σαφήνεια ως προς τις σκέψεις του και τις ιδεολογικές και πολιτικές τοποθετήσεις του.
“All around that dull gray world
Of ideology
People storm the marketplace
And buy up fantasy
The counter-revolution
At the counter of a store
People buy the things they want
And borrow for a little more
All those wasted years”.
Ο καταναλωτισμός στις αγορές και τα σουπερμάρκετ παρουσιάζεται ως μία νέα «επαναστατική πράξη», απέναντι στην Οκτωβριανή επανάσταση και στο κομμουνιστικό καθεστώς. Θεωρεί έτσι τον τραπεζικό δανεισμό και τις πιστωτικές κάρτες τα βασικά μέσα που προάγουν την ελευθερία ενός ανθρώπου, με τα οποία όπως χαρακτηριστικά γράφει «αγοράζουν φαντασία», ενώ όλα αυτά τα χρόνια, με την ματιά του δυτικού αστού, τα θεωρεί «χαμένα». Μάλιστα, στο tour book της περιοδείας του Roll the Bones εξηγεί πως μετά την πτώση του Τείχους και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, αισθανόταν οργισμένος, γιατί επί τόσα χρόνια «αυτοί οι άνθρωποι ήταν αναγκασμένοι να κάθονται στην ουρά για χαρτί τουαλέτας, να φοράνε άσχημα ρούχα, να οδηγούν άσχημα αυτοκίνητα και να μαστουρώνουν με εντομοκτόνα».
Η βραβευμένη με Νόμπελ Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στο Τέλος του Κόκκινου Ανθρώπου μας δίνει μια εκ των υστέρων αποτίμηση της καθημερινότητας των πολιτών εντός του Ανατολικού Μπλοκ, οπότε έχει ενδιαφέρον να δούμε πως αντιμετώπισαν οι ίδιοι τις ελλείψεις αγαθών και την μετέπειτα συμπόρευσή τους με τον δυτικό-καπιταλιστικό τρόπο κατανάλωσης και το τί σήμαινε η έννοια της ελευθερίας για αυτούς.
«Ιδού λοιπόν η ελευθερία! Έτσι την περιμέναμε; Ήμασταν πρόθυμοι να πεθάνουμε για τα ιδανικά μας. […] Αποκτήσαμε νέα όνειρα: να χτίσουμε ένα σπίτι , να αγοράσουμε ένα καλό αυτοκίνητο, να φυτέψουμε φραγκοστάφυλα… Η ελευθερία αποδείχτηκε παλινόρθωση του μικροαστισμού, […] η ελευθερία της μεγαλειότητάς της, της Κατανάλωσης. Το μεγαλείο του σκότους. Του σκότους των επιθυμιών, των ενστίκτων, της κρυμμένης ανθρώπινης ζωής για την οποία είχαμε μόνο μία κατά προσέγγιση άποψη. […] Χιλιάδες νέα αισθήματα, καταστάσεις, αντιδράσεις. Λες και ξαφνικά όλα γύρω έγιναν διαφορετικά, τα πράγματα, τα χρήματα, η σημαία…Και ο ίδιος ο άνθρωπος. Έγινε πιο πλουμιστός, ξεχωριστός. Ανατίναξαν τη μονολιθικότητα και η ζωή διαλύθηκε σε κύτταρα, άτομα, μικροκυτταρικούς οργανισμούς. […] Κανείς δεν μιλούσε πια για την ιδέα, μιλούσαν για δάνεια, ποσοστά, ομόλογα. Τα λεφτά δεν τα κέρδιζαν, αλλά τα «έκαναν», τα «έπαιζαν».
Ρωτούσα όλους όσους συναντούσα: «Τί σημαίνει ελευθερία;». Οι πατεράδες απαντούσαν διαφορετικά από τα παιδιά τους. Αυτοί που είχαν γεννηθεί στην ΕΣΣΔ και αυτοί που δεν είχαν γεννηθεί στην ΕΣΣΔ είχαν διαφορετική εμπειρία. Είναι άνθρωποι από άλλους πλανήτες.[…]Οι πατεράδες έλεγαν ότι είναι η έλλειψη φόβου:[…] Ένας άνθρωπος που επιλέγει στο μπακάλικο ανάμεσα σε εκατό ήδη σαλαμιών είναι πιο ελεύθερος από έναν άνθρωπο που επιλέγει ανάμεσα σε δέκα είδη. […] Τα παιδιά έλεγαν: Ελευθερία είναι η αγάπη, η εσωτερική ελευθερία είναι η τέλεια αξία.»
Ο Peart λοιπόν δεν είχε άδικο ως προς τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις των σοβόκ, των νοσταλγών της σοβιετικής εποχής, όπως αυτοαποκαλούνταν. Και ουρές υπήρξαν και στερήσεις σε αγαθά υπήρξαν, υπήρχαν όμως σημαντικές διαφορές στο μέγεθος των ελλείψεων και της ένδειας ανάλογα τη χώρα, την περιοχή και σίγουρα την περίοδο. Οι ουρές για σίτιση και η φτώχεια βέβαια δεν είναι φαινόμενα ενδημικά της ΕΣΣΔ, καθώς ακόμα υπάρχουν στα καπιταλιστικά κράτη και σίγουρα οι μανιχαϊστικές αναλύσεις δεν προσεγγίζουν την πραγματικότητα, αλλά αναπαράγουν την ψυχροπολεμική ρητορεία. Το ζήτημα είναι το αν η νέα καπιταλιστική πραγματικότητα επαλήθευσε τις προσδοκίες τους. Από τα όσα γράφει η Αλεξίεβιτς τουλάχιστον κάτι τέτοιο μάλλον δεν συνέβη, όχι στο ποσοστό που επιθυμούσαν:
«Η ζωή έγινε καλύτερη. Για μερικούς έγινε χίλιες φορές καλύτερη. Είμαι πενήντα χρονών. Προσπαθώ να μην είμαι σοβόκ. Τα καταφέρνω με δυσκολία. Δουλεύω σε έναν επιχειρηματία και τον μισώ. Δεν είμαι σύμφωνη με την μοιρασιά της πίτας που λέγεται ΕΣΣΔ, με την «ιδιωτικοποίηση» της αρπαχτής. Δεν αγαπώ τους πλούσιους. Κορδώνονται στην τηλεόραση με τα παλάτια τους, με τις κάβες τους… Δεν πάει να κολυμπάνε στις χρυσές τους μπανιέρες μέσα σε γάλα. Εμένα γιατί μου το δείχνουν;[…] Σήμερα είναι καλύτερη η ζωή, αλλά πιο αντιπαθητική.»
Επιβεβαιώνονται οι παρατηρήσεις του Veblen για την επιδεικτική κατανάλωση των νεόπλουτων και της νέας ολιγαρχίας που αναδύθηκε από τα συντρίμμια της ΕΣΣΔ και μέχρι και σήμερα ακολουθεί την ίδια πορεία συγκέντρωσης πλούτου, με τον ταξικό διαχωρισμό να είναι ιδιαίτερα έντονος. Η κυβέρνηση Πούτιν βέβαια εργαλειοποιεί τις στρατιωτικές επιτυχίες της ΕΣΣΔ στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο για να τονώσει μέσω της νοσταλγικής πατριωτικής και εθνικιστικής ρητορείας το πεσμένο ηθικό των Ρώσων που βλέπουν και πάλι να διαψεύδονται οι προσδοκίες τους για μια καλύτερη ζωή. Έτσι δεν είναι παράξενο να βλέπουμε τον Ιωσήφ Στάλιν να εμφανίζεται ως το «δημοφιλέστερο πρόσωπο στην παγκόσμια ιστορία» σε σχετικό δημοψήφισμα στη Ρωσία, όπως γράφει η Washington Post, ακολουθούμενος φυσικά από τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Στην Photobiennale 2018-2019 στο Μουσείο Φωτογραφίας της Θεσσαλονίκης η γερμανίδα φωτογράφος Anna Skladmann παρουσίασε μια σειρά έργων που ονόμασε «Little Adults» και αφορούσαν την φωτογράφιση της καθημερινότητας των παιδιών της ρωσικής οικονομικής ελίτ, των οποίων η παιδικότητα χάνεται μέσα στην επιδεικτική χλιδή και στην αμφιλεγόμενη αισθητική του νεοπλουτισμού. Εικόνες από μικρά αγόρια να κρατάνε ΑΚ-47 μέσα στο παιδικό τους δωμάτιο ή κορίτσια που δεν έχουν φτάσει καν στην εφηβεία να ποζάρουν έντονα μακιγιαρισμένα να χορεύουν στο «μικρό» ιδιωτικό θέατρο που βρίσκεται μέσα στο σπίτι τους. Η κατανάλωση μετατρέπεται σε αυτοσκοπός, σε αυτοπραγμάτωση και ταυτόχρονα σε επίδειξη δύναμης και κοινωνικής θέσης. Η έννοια της ελευθερίας αναθεωρείται και πάλι αλλά, σύμφωνα με την κριτική του Peart για την ΕΣΣΔ, έχουμε ακόμα μία εκ νέου «αιρετική» συμπεριφορά εκ μέρους της εξουσίας, αυτή τη φορά όμως μέσα στο καπιταλιστικό κοσμοσύστημα. Γιατί όμως ο Peart ακολουθεί μία τόσο διαφορετική διαδρομή σε σχέση με τον Gabriel πάνω στο ίδιο ζήτημα;
Ο Peart ήδη από νεαρή ηλικία, ως βιβλιοφάγος, εμβαθύνει στον κόσμο της Ayn Rand, Στο συγγραφικό της έργο προβάλλεται μία σκληρή νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, καθώς και υιοθετείται ένας βαθύ συντηρητισμός που στρεφόταν εναντίον της όποιας αντικουλτούρας και σεξουαλικής ελευθερίας. Στα γραπτά της εμφανίζει και μία σχεδόν θρησκευτική προσήλωση στις αξίες της ατομικής πρωτοβουλίας και διάνοιας, με το άτομο να παρουσιάζεται ως μία αυτόφωτη οντότητα, αποκομμένη από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Το πνεύμα του individualism βρίσκεται σε πολλά από τα τραγούδια που έγραψε ο Neil Peart, που και αυτός, όπως και ο Gabriel καταφεύγει στον μύθο και στην αλληγορία για να παρουσιάσει τις ιδέες του. Μάλιστα αφιερώνει ολόκληρο το 2112 «στην διάνοια της Ayn Rand». Σε τραγούδια όπως το The Trees ομολογεί την πίστη του στην εκ γενετής πνευματική ανωτερότητα που δεν θα πρέπει να περιορίζεται από τις απαιτήσεις του συνόλου, το οποίο και κρατάει πίσω την δημιουργική φύση της «αριστείας» και ότι η πλήρης ισότητα δεν μπορεί να είναι εφικτή παρά μόνο μπροστά στον θάνατο. Στο Hemispheres, όμως, με την αναφορά στο κλασικό φιλοσοφικό και μυθολογικό δίπολο του Απόλλωνα και του Διονύσου, δηλαδή της Λογικής και του Συναισθήματος, φανερώνει μία απόκλιση από τον ακραιφνή αμοραλιστικό ψυχισμό των χαρακτήρων της Rand και αγκαλιάζει τον ηδονισμό της γενιάς του Woodstock, τον οποίο η ίδια η Rand φαίνεται πως μάλλον απεχθανόταν. Ήδη δείχνει τα πρώτα σημάδια της μεταστροφής του από έναν υμνητή του ατομικισμού σε έναν ποιητή που χαίρεται την ανθρώπινη φύση στο σύνολό της, χωρίς όμως να αποκηρύξει την αισιοδοξία για την αέναη πρόοδο μέσω της ατομικής διάνοιας, αλλά και τους προβληματισμούς του για την σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου. Οι προβληματισμοί αυτοί εμφανίζονται ως λανθάνουσα απαισιοδοξία στα φινάλε τραγουδιών όπως το Τhe Trees, όπου τα ανθρωπομορφικά δέντρα καταλήγουν κομμένα από τον ξυλοκόπο, και στο Cygnus X-1 , στο οποίο o ήρωας-Δον Κιχώτης με την Rocinante του πέφτει σε μία μαύρη τρύπα.
Θα αδικούσαμε φυσικά το πολύ σημαντικό έργο του Neil Peart, αν αναφερόμασταν μόνο σε αυτήν την πλευρά του. Όπως και ο Gabriel, τις επόμενες δεκαετίες εγκατέλειψε τις έντονες μυθολογικές, λογοτεχνικές και αλληγορικές αναφορές και αμφότεροι παρουσίασαν ένα έργο γεμάτο ρεαλιστικούς προβληματισμούς και στίχους με μεγάλη αμεσότητα. Έτσι o Peter Gabriel από θαυμαστής και «μαθητής» του ύφους του T.S. Elliot και από τις ιστορίες για την νύμφη-Ναϊάδα Σαλμακίδα μετατρέπεται σε ένα δριμύτατο επικριτή του απαρτχάιντ στο Biko, ενώ ο Peart αντίστοιχα, από το Σιντριβάνι της Lamneth και τον Διόνυσο θα μεταμορφωθεί σε έναν κοσμογυρισμένο και ευρυμαθή διανοούμενο που θα μιλήσει ακόμα και για τις κοινωνικές ανισότητες στο Τhe Larger Bowl. Σε συνέντευξη στο περιοδικό Rolling Stone άλλωστε το 2012 θα αποκηρύξει την εμμονή του με την φιλοσοφία της Ayn Rand και θα δηλώσει «bleeding-heart Libertarian» (παλιότερα είχε δηλώσει «left-wing Libertarian»). Οι ίδιοι οι Rush βέβαια σε συνεντεύξεις τους ομολογούν πως δεν ήταν τόσο πολιτικοποιημένοι τότε και δεν αγκάλιασαν πλήρως την νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. Αντίθετα εξήγησαν πως οι στίχοι απηχούσαν κυρίως νεανικούς προβληματισμούς και μία πίστη στην αξιοκρατία, τη σκληρή δουλειά και στη δυνατότητα του ατόμου να αλλάξει τον κόσμο γύρω του.
Αμφότεροι προσεγγίζουν πάντως την έννοια του καταναλωτισμού μέσα σε πολύ συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια. Στην περίπτωση των Genesis ο χώρος είναι φυσικά η Αγγλία, όπου ο Gabriel ασκεί κριτική στις συνήθειες των συμπολιτών του, χωρίς να το οικουμενικοποιεί. Μέσα στον δίσκο βρίσκει κανείς αναφορές σε τοπωνύμια, όπως το Epping Forest ή το Firth of Forth της Σκωτίας που μετονομάζεται στον δίσκο σε Firth of Fifth. Στο Heresy το σκηνικό διαδραματίζεται στην πρώην ΕΣΣΔ και στο ανατολικό Μπλοκ το οποίο περιγράφεται ως «that dull gray world from Moscow to Berlin, People storm the barricades,Walls go tumbling in», αναπαράγοντας τα ψυχροπολεμικά οπτικά στερεότυπα που εντυπώθηκαν στον τρόπο με τον οποίο οι δυτικοί προσελάμβαναν-και ως ένα βαθμό προσλαμβάνουν ακόμα- το τί ακριβώς γινόταν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Ο Peart επιχειρεί εδώ να δώσει μια παγκοσμιοποιημένη έννοια της ελευθερίας με αιχμή του δόρατος την καπιταλιστική κατανάλωση, στον αντίποδα της έλλειψης βασικών αγαθών, περιορίζοντας μια τόσο πλουραλιστική έννοια, όπως είναι η ελευθερία, σε μία μονοσήμαντη και ματεριαλιστική βάση. Η γκρίζα και μουντή πραγματικότητα της ΕΣΣΔ που παρουσιάζει δεν είναι κάτι καινούριο στην δυτική ποπ κουλτούρα, η οποία πήρε ενεργό μέρος στον ψυχρό πόλεμο και χρησιμοποιήθηκε για λόγους προπαγάνδας, ακόμα και από τις μυστικές υπηρεσίες, όπως συνέβη με το βιβλίο του Μπόρις Πάστερνακ Δρ Ζιβάγκο, το οποίο και αποκαλύφθηκε πως η CIA εκμεταλλεύτηκε και προώθησε, ως εργαλείο υπονόμευσης του αντίπαλου δέους.
Tales from Apolitical Oceans
Παρά την όποια κοινωνική κριτική και τις πολιτικές πεποιθήσεις των δημιουργών έχει επικρατήσει το progressive rock να θεωρείται μία κυρίως απολιτική μουσική, μία sui generis υποκουλτούρα που λειτούργησε μέσα στα πλαίσια της αντικουλτούρας της εποχής δίνοντας εντελώς διαφορετικά ερεθίσματα στους ακροατές. Στιλιστικά, τουλάχιστον η βρετανική πρώτη εκδοχή του είδους, δεν είχε τόσες αναφορές στην ψυχεδέλεια, όσο στην jazz και στη δομή της κλασικής μουσικής, χωρίς όμως να απορρίπτει ταυτόχρονα την all around επίδραση των Beatles. Πρόκειται επομένως για ένα άκρως εκλεκτικιστικό παρακλάδι, που προσπαθεί να ενσωματώσει διαφορετικές επιρροές. Ήδη στα τέλη των 60’s το φορμάτ του single είχε δώσει τη θέση του στην δημοφιλία των ολοκληρωμένων άλμπουμ και οι καλλιτέχνες είχαν περισσότερο χρόνο να γεμίσουν στα αυλάκια του βινυλίου. Αυτό από μόνο του απελευθέρωσε τη δημιουργικότητα, η οποία μέσα από συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες γέννησε το progressive rock.
Πώς όμως αντιμετώπισαν οι νέοι της εποχής τις αλληγορικές και μυθολογικές στιχουργικές απόπειρες των καλλιτεχνών;
Πιθανόν να μην έδωσαν καν σημασία, όπως πολλοί δεν δίνουν σημασία και τώρα. Κι αν έδωσαν σίγουρα δεν ήταν με τον τρόπο που θα αντέδρασαν στην αμεσότητα των στίχων του Dylan, της Baez και άλλων. Ίσως να εντυπωσιάστηκαν περισσότερο από την αναμφισβήτητη βιρτουοζιτέ και τους πραγματικά καινούριους ήχους που άκουγαν- ίσως μαστουρωμένοι- σε κάποιο φτηνιάρικο φορητό πικάπ. Πέρα από κάποια μικρή μερίδα ακροατών με ανώτερη ή ανώτατη μόρφωση, δεν θα μπήκαν στον κόπο να αναλύσουν τη λεπτή ειρωνεία των στίχων του Gabriel. Το σίγουρο είναι πως πολλοί κριτικοί δεν εκτίμησαν διόλου τις επιρροές της Rand στους Rush και τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις περί individualism, οπότε κάποιοι έφτασαν σε ακρότητες, όπως να τους χαρακτηρίσουν φασίστες. Στα μέσα των 70’ς είχε ήδη επέλθει μια απομάγευση των όσων πρέσβευε η «γενιά του Woodstock» και το progressive όσο περνούσαν τα χρόνια γινόταν ακόμα περισσότερο εσωτερικό και αυτοαναφορικό. Οι ίδιοι οι καλλιτέχνες εξάλλου εξελίχθηκαν, το στιλ τους άλλαξε, η εμπορικότητα τους μεγάλωσε, το ίδιο όμως και οι απαιτήσεις της μουσικής βιομηχανίας. Οι προβληματισμοί της αντικουλτούρας των 20ρηδων των τελών της δεκαετίας του 1960 και των αρχών του 1970 έδωσαν τη θέση τους σε μία περισσότερο απολιτική και συμβιβασμένη εκδοχή του progressive rock, η οποία τη δεκαετία του 1980 και του 1990 θα απωλέσει σε μεγάλο ποσοστό την επαναστατικότητα και τη ριζοσπαστικοποίηση, μουσική και στιχουργική. Βέβαια για να είμαστε και δίκαιοι, μέσα στα παρακλάδια του ιδιώματος η διάθεση για πειραματισμό, αλλά και για πολιτική έκφραση δεν έπαψε να υπάρχει, σίγουρα όμως μετατοπίστηκε γεωγραφικά, ήδη από τα 70’ς σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ιταλία, μακριά πια από τους γενέθλιους τόπους της επί βρετανικού εδάφους.
Οι καλλιτέχνες δημιουργώντας μέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, δεν μπορεί παρά να εκφράζουν το πνεύμα της εποχής τους, την καταγωγή τους, τις ευαισθησίες τους, ένα κομμάτι του εαυτού τους. Ακόμα κι αν ένα έργο φαίνεται «μπροστά από την εποχή» του, αυτό συνήθως προκύπτει από μια ύστερη ανάλυση, που προβάλλει σε αυτό τις προσλαμβάνουσες και τις ανάγκες του εκάστοτε παρόντος. Οπωσδήποτε δεν θα πρέπει να θεωρείται σοβαρό το επιχείρημα του να μην «κατανοήθηκε» από τους συγχρόνους του. Ο επίμονος μύθος της αποκομμένης από το κοινωνικό σύνολο διάνοιας είναι ένα αφήγημα που μπορεί να βολεύει και να εξηγεί ευκολότερα κάποια πράγματα, αλλά ακόμα και τα μεγαλύτερα πνεύματα εμπνεύστηκαν και προσέφεραν στο παρόν που ζούσαν, χωρίς να σκέφτονται απαραίτητα την υστεροφημία τους και την πρόσληψη του έργου τους από τις επόμενες γενιές. Οπότε, η οποιαδήποτε τοτεμοποίηση ενός έργου ως «κλασικού», το οποίο και τίθεται υπεράνω κριτικής, μάλλον αδικεί το ίδιο το έργο.
Καλλιτέχνες όπως οι πρώιμοι King Crimson, οι Henry Cow, οι Matching Mole, οι Jethro Tull, οι Van Der Graaf Generator, οι Area υπήρξαν, λιγότερο ή περισσότερο, εμφανώς πολιτικοποιημένοι, καταρρίπτοντας ουσιαστικά την πεποίθηση της πλειοψηφίας περί του απολιτίκ χαρακτήρα του Prog. Σίγουρα καλλιτέχνες όπως οι Yes, με τους εξεζητημένους στίχους, προκαλούν, εξαιτίας της δημοφιλίας τους, τέτοιου είδους συνειρμούς και στερεότυπα. Ωστόσο ακόμα και εκεί διακρίνονται οι οικολογικές, πασιφιστικές και κοινωνικές ανησυχίες, μέσα στην αλλόκοσμη, ουτοπική και αισιόδοξη αισθητική τους. Μεταγενέστεροι καλλιτέχνες όπως οι Marillion, δεν διστάζουν να κινηθούν σε ανάλογα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια, όμως η πλειοψηφία των επιγόνων θα λέγαμε πως έδειξε και δείχνει μια προτίμηση σε περισσότερο μεταφυσικά, φιλοσοφικά, new age, αλλά και θρησκευτικά θέματα, όπως ο Νeal Morse, oι Flower Kings κ.α.
Μένει όμως το ερώτημα αν όλες αυτές οι αναλύσεις, όπως στην περίπτωσή που εξετάσαμε περί καταναλωτισμού, είναι απαραίτητες ή πρέπει κανείς να παραμένει στην αισθητική απόλαυση και να μην μπαίνει στον κόπο να ανοίξει τη συζήτηση για όλα αυτά που μπορεί να αφορούν ακόμα λιγότερους από όσους αφορά πλέον ένα «δεινοσαυρικό», όπως συνηθίζεται να χαρακτηρίζεται, είδος όπως το Prog. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονολεκτική και εξαρτάται σίγουρα από τις απαιτήσεις του κάθε ακροατή καθώς και από τη διάθεση, το χρόνο που έχει να διαθέσει, αλλά και από τις ανησυχίες του, την ιδεολογία του και πολλούς ακόμα παράγοντες. Το πρόβλημα είναι πως σκάβοντας βαθύτερα και αναλύοντας τις ιδεολογικές καταβολές των καλλιτεχνών μπορεί να έρθει κανείς αντιμέτωπος με άβολες καταστάσεις, ειδικά όταν ο καλλιτέχνης και το έργο ταυτίζονται και τα μηνύματα που περνάνε στον ακροατή έχουν σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό, ο οποίος και ενδέχεται να είναι αντίθετος με αυτόν του ακροατή. Αυτό έγινε εμφανές ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που οι καλλιτέχνες φλέρταραν ανοιχτά με την φασιστική ιδεολογία για παράδειγμα. Ενίοτε ο αποδέκτης, καταναλώνοντας ένα έργο τέχνης, φτάνει σε ένα δίλλημα στο οποίο δυστυχώς καμία απόφαση δεν έχει θετικό πρόσημο. Είτε το έργο καταλήγει ιδεολογικά αποφορτισμένο και προσλαμβάνεται με αισθητικά αλλά και ηθικά κριτήρια του παρόντος, οδηγώντας σε αναχρονισμούς και cancel culture αναθέματα, είτε το έργο τοτεμοποιείται και ανεβαίνει στο βάθρο του, ως αμοραλιστικό προϊόν μιας καλλιτεχνικής διάνοιας, το οποίο ως έκθεμα, ως έργο σταθμός, είναι υπεράνω κριτικής (αισθητικής ή όποιας άλλης) και καταλήγουμε σε αναθέματα αυτή τη φορά όσων δεν αναγνωρίζουν την αξία που δόθηκε. Το από ποιους δόθηκε αυτή η αξία και με ποια κριτήρια βέβαια συνήθως αποσιωπάται ή αποδίδεται με σχεδόν μεταφυσική αφοσίωση σε κάποιο αόριστο και ευρέως αποδεκτό κοινό γούστο, που μάλλον έχει την ίδια βαρύτητα με την «κοινή λογική», δηλαδή καμία απολύτως.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης από την άλλη, όταν αποκόπτεται από το πολιτισμικό συγκείμενο, εξιδανικεύεται, και οι προσδοκίες που έχουμε από αυτόν, αυξάνονται, γιατί του ανατίθεται, χωρίς να είναι δική του πρόθεση, ένας ρόλος στον οποίο οφείλει να ανταποκριθεί. Αναλαμβάνει ταυτόχρονα, ακούσια και πάλι, έναν ρόλο ηθικοπλαστικό κατά κύριο λόγο, όπου οι πράξεις του και η ζωή του εν γένει πρέπει αναγκαστικά να συμβαδίζουν με την υψηλή τέχνη που ο ίδιος παράγει. Αυτό δυστυχώς οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο και στα αναθέματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Το ίδιο το έργο από την άλλη φετιχοποιείται, γι’ αυτό και βλέπουμε να πωλείται και να ανταλλάσσεται ως υλικό τεχνούργημα, αποϊδεολογικοποιημένο πια, με μία συγκεκριμένη εμπορική αξία, η οποία καθορίζεται από την σπανιότητα και τη φθορά που επέφερε ο χρόνος, δηλαδή με κριτήρια που δεν έχουν καμία σχέση ούτε με την αισθητική του αξία, ούτε με τον καλλιτέχνη, αλλά ούτε και με το περιεχόμενο αυτό καθαυτό. Οι συζητήσεις που προκύπτουν αφορούν και τη σχέση έργου και καλλιτέχνη, αλλά και τη συλλογή ως καταναλωτικό-καπιταλιστικό mentality, πράγματα που ξεφεύγουν όμως από τις προθέσεις του παρόντος κειμένου. To ζήτημα που εγείρεται λοιπόν δεν είναι αν μια τέτοια προσέγγιση ενέχει κινδύνους αποκαθήλωσης του καλλιτέχνη ή μιας εικονοκλαστικής διάθεσης απέναντι στο μουσικό έργο per se, αλλά του δικαιώματος ουσιαστικά στην κριτική μιας «ιερής αγελάδας» της Τέχνης, της δυνατότητας να εξετάζονται παράμετροι που ίσως το συλλογικό θυμικό να μην επιθυμεί ή να μην ενδιαφέρεται να αντιμετωπίσει. Θα πρέπει και πάλι να σημειωθεί ότι πτυχές της προσωπικότητας του καλλιτέχνη που θα οδηγήσουν σε μοραλιστικές κρίσεις και πατερναλιστικού τύπου διδακτικά συμπεράσματα δεν ενδιαφέρουν καθόλου, εφόσον δεν έχουν σχέση με το ηχογραφημένο ή μη έργο του. Αυτό που ενδιαφέρει αντίθετα είναι πως οι καλλιτέχνες ζουν, αναπνέουν και δημιουργούν μέσα σε ένα κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό πλαίσιο, ακόμα και όταν αποφασίζουν να δημιουργήσουν σε συνθήκες «τεχνητής» απομόνωσης ή αυτοεξορίας, κάτι που αντανακλάται και στο έργο τους.
Μία τέτοια ανάλυση για λόγους οικονομίας χώρου και χρόνου δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει με κάθε δίσκο που κυκλοφορεί και δεν έχει και νόημα να αναπαράγονται τα ίδια συμπεράσματα, καθώς δεν προσθέτουν κάτι νέο στη συζήτηση. Από την άλλη όμως, προκύπτουν νέες όψεις και πτυχές που ενδεχομένως να μην είχαν τεθεί υπόψιν των ακροατών και γιατί όχι και των μουσικογράφων. Εξυπακούεται πως ανεξαρτήτως ιδεολογίας η αισθητική απόλαυση της ακρόασης παραμένει το βασικό ζητούμενο, οπότε δεν χρειάζεται καν να απαντηθεί το ερώτημα για το αν ένας αριστερός είναι συνεπής στην ιδεολογία του όταν ακούει Rush ή το ίδιο ένας νεοφιλελεύθερος ή συντηρητικός όταν ακούει Bruce Springsteen ή Rage Against The Machine. Το ίδιο άσκοπη μπορεί να θεωρηθεί και η κουβέντα για το αν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες είναι συνεπείς στα όσα πρέσβευαν πριν 10-20-50 χρόνια, αφού η στασιμότητα ισοδυναμεί συχνά με καλλιτεχνική οπισθοδρόμηση με μάλλον παρωχημένα αποτελέσματα. Όλοι αλλάζουμε, εξελισσόμαστε, ωριμάζουμε (ή και όχι…), συμβιβαζόμαστε περισσότερο ή λιγότερο και προσαρμοζόμαστε στις εκάστοτε συνθήκες, εκτός αν αποφασίσουμε να τραβήξουμε τον δρόμο που τράβηξε ο Christopher McCandless στο Into The Wild και επιχειρήσουμε να ζήσουμε απελευθερωμένοι από τα «δεσμά» της κατανάλωσης και των κοινωνικών συμβάσεων, ελπίζοντας όμως πως δεν θα έχουμε την ίδια κατάληξη. Το ίδιο κάνουν και οι καλλιτέχνες. It’s scrambled eggs.
Βιβλιογραφία
Αλεξίεβιτς, Σβετλάνα, Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου, μτφ. Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2016.
Attali, Jacques, Noise: The political economy of music, University of Minnesota Press, Minneapolis-London, 2009.
Filipov, David, “For Russians, Stalin is the ‘most outstanding’ figure in world history, followed by Putin”, Washington Post, 26/6/2017, https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/06/26/for-russians-stalin-is-the-most-outstanding-figure-in-world-history-putin-is-next/, (πρόσβαση 4/3/2021).
Hegarty P., Halliwell M., Beyond and Before: Progressive Rock since the 1960s, Continuum International Publishing Books, New York-London, 2011.
Johnes, Martin “Consuming Popular Music: Individualism,,Politics and Progressive Rock”, Cultural and Social History, 15:1, 115-134, 2018 DOI:10.1080/14780038.2018.1426815
Kershaw, Ian, Η Ευρώπη σε δίνη (1950-2017), μτφ Μενέλαος Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2020
Macan, Edward. Rocking the Classics, English Progressive Rock and the counterculture, Oxford University Press, Oxford-New York, 1997.
Μason, Nick, Inside Out: A personal history of Pink Floyd, Weidenfeld&Nicolson, London, 2004.
Peart, Neil, Travelling Music: the soundtrack to my life and times, ECW press, Toronto,Ontario, Canada, 2004.
Peart, Neil, “Neil Peart on Rush’s New LP and Being a ‘Bleeding Heart Libertarian’, συνέντευξη στον Andy Green, Rolling Stone, https://www.rollingstone.com/music/music-news/neil-peart-rush-new-lp-248712/, 12/6/2012, (πρόσβαση 3/3/2021)
Πετσίνη, Πηνελόπη et al, Capitalist Realism : συντελεσμένο μέλλον-παρελθόν διαρκείας, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας- Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2018.
Sciabarra, Matthew C., “Rand, Rush and Rock”, The Journal of Ayn Rand Studies, vol.4, No1, Penn State University Press, pp. 161-185, 2002
Veblen, Thorsten, Conspicuous Consumption: unproductive consumption of goods is honourable, Penguin Books, London, 2005.a
